Sergotina Tilermenî
Ji ber ku Yaqub Tilermenî,
romana xwe ya “Sergotina Calvino” ji mijar û çîrokên “Sergo û ve/gotinê” weke
bingeh hilgirtiye; ez ê jî, ji bo vê romanê taybetî li ser xwesteka vegotina
nivîskêr bisekinim. Bi danberhevdina referansên Calvîno û bi têbiniyên vegotina
romanê re dixwazim binirxînim.
Ji navê romanê û pêşgotinê yan
“sergo(tin)”ê xwendevan pê dihise ku mijar wê li ser hîmê “vegotin û sergo”yê
bisekine. Di çîroka destpêkê de, kuştiyek û kujerekî ne diyar derdikeve û
xwendevan li “nasnemaya” van lehengan digere. Ji ber vê yekê xwendevan ji
destpêka romanê li benda honakeke dramatîk e. Lê piştî çîrokeke din nivîskar bi zanebûn
“lêgerîna” çîrokê bi vegotineke din diguherîne. Di çîrokên dîtir de, sedema
kûjerbûnê di honakeke din de dîsa derdixîne, lê pişt re “vebêjer” vê çîrokê jî
diguherîne û dramatîka “klasîk” serûbin dike.
Vebêjerê giştî û yê leheng, di
her çîrokê de bi awayekî din derdikeve û vedibêje. Mîna ku ji yekî re qal bike,
çîrokên xwe vedibêje. Her carê çîroka xwe bi awayekî din vedibêje û diguherîne.
Vebêjer hay ji xwendevên heye, her çi qasî gotina wî ji hin pirsên lehengekî
nediyar (Guhdar) tê birîn jî, vêbêjer dizane gotinên wî tên xwendin! “Ne wiha bûya, we yê niha li vê çîrokê
guhdarî mekira an jî we yê ev çîrok nexwenda.”(r.20) “Dîsa di serê we de pirs çêbûn ne wiha! (r.22-94) Vebêjer di rastiya xwe de, “xwendevanekî” bi
ser xwe re ye, birrek navê nivîskar û kitêban bilêv dike û ji wan mînakan dide.
Danasîna têgih û mijarên taybet bi hurguliyên wan vedibêje. Xwestiye weke “Bajarên”
Calvîno vebêje, lê ji danasîna van têgih û ramanên “navdar”, vegotin veguheriye
şêweyeke “perwerdekirinê”.
Di “LIQAn”de bi peyvên taybet
an nîşankirî yan qedexekirî û hwd. weke ku xwestibe xaçereyekê derxîne hemberî
xwendevanan. Lê pişt re “peyvên” wî dibin tiştekî ji rêzê û di “vegotinê” de
tenê xwe dubare dikin, nivîskar bi vî awayî rê nade xwendevan, ji ber ku
alternatifên vêbêjer formel disekinin. Di “Bajerên Nexwiyayî” ya Calvîno de,
leheng û vêbêjer carinan tevlihev dibe, lê vêbêjeriya çîrok û bajaran dîsa bi
hevdu girêdayî ye. Xwendina berhemên Calvino, ji bilî “Bajarên Newxiyayî” di
sinorên vegotina “klasîk” de tê nirxandin. Ji bo “Bajarên Nexwiyayî” jî
xwendevan dikare romanê ji hemû rûpelên wê destpê bike û bixwîne, dîsa jî
dramatîka çirokê xera nabe. Her xwendevan dikare xaçeriyekê ji xwe re bibîne.
Calvîno riya xwendevanên xwe nagire, mudaxele jî nake, her xwendevan xwe bi xwe
rêyekê dibîne. Calvino, nivîskariya xwe, di lêgerîna serborî û çîrokên gelerî
de dibîne; ne ku di vegotina tevlihev de çîrokên xwe lêdike. Ji bo lezgîniya
bizavên bênavber, bêdawîbûna wextê nîşan dide û mînaka wî jî “Çîrokên Hezar û
Yek Şevê” ye.
Lehengê “Guhdar” di gelek cihî
de itîraza vegotinê dike yan jî vegotina vebêjer li gora xwestek û pirsên xwe
sererast dike. Carinan li ser navê “xwendevan” dipirse, yan şîrove dike. Nasnameya
lehengê “Guhdar”, her tim bi gumaneke din tê guhertin. Carinan dibe dengê
hundurîn, xwendevan an jî temaşevan û bi giştî dibe “berdevkê” nivîskarê xwe. Ya
balkêş jî navberên îtalik an jî lehengê Guhdar, bi pesindayîna vebêjer “xweş”
têkildar dibe. “Bi vê tempoyê vegotina
te gelekî xweş e. (r.18)” “Tu rastiyê bixwazî vê lênerîna te ya li
himber jiyanê bala min kişand. Kî dizanê bê hîna çi hêk bi te re hene.(r.21)”
Nivîskar, carinan jî bi pirs û
bi gotinên“Guhdar” re, xwestiye îroniya vê romanê derxîne, lê di vir de jî, mirov
pê dihese ku, xwestiye li hev bine. Lê ji ber zanîn û lezgînî û eşqa vegotinê,
îronî tenê di hin peyvan de aliqiye û derneketiye. Weke mînak, ji nivîskar werê ku “xwendevan” di
gelek cihan de “dibişire, dikene yan jî ecêbmayî jê dipirse”. Ji ber vê yekê
vêbêjer (xwediyê gotinên “îtalîk” an
Guhdar) bi “zanebûn” hin tiştên li gora hesabê nivîskar dibêje. Guhdar: “Weeeew,
tu dibêjî qey mirov di keştiya Noah de ye. Îcar jî gêrîk!” Vebêjer: “Tew ev hîn nîna ye, ku ez behsa tirnîna bikim
tê bêhtir şaş bibî…” (r.19) Guhdar:
“…Li
du hev dubare dikî…” (r.96) “…Ger tiştekî nû ku tu bibêjî nemaye, ji xwe
re li cihekî rûnê û bes mirovan sil bike.” (r.116)
Nivîskar bi “Guhdar”ê xwe
dixwaze li vebêjeriya xwe mikur bê ku, her tiştî bi zanebûn dike yan jî dide
zanîn ku serdestê vegotinê ew bi xwe ye. Bi gotineke din, bersiva “Guhdar” ne
ji bo li xwe mikurhatinê ye, ne jî ji bo sererastkirinê ye. Tenê ji bo nîşaneya
eşqa vegotinê ye. “Min tu pêwendiya gotinê û vegotina te nedît. Te dîsa tiştin li bin guhê
hev xist. Ez ji guhdarkirinê aciz bûm…”(r.72)
Her tim bûyera kuştinê bi heman
vegotinê ye: “Min nema xwe dît û
gewdeyekî bêgiyan li ser erdê ramediya. Xwîn ji kêra destê min dinuqutî ser
xalîçê.”(r.18,48)
Vebêjer qala“Abjec”ê dike, bi carekê re “Guhdar” pirsa
navê Abjec jê dike, vê carê “Abjec” vedibêje û pişt re “vêbêjerê esas”
didomîne. (r.31) Di çîroka “qartol”ê de
vebêjer jî ne diyar e, destpêk û dawiya çîrokê, îtalîk hatiye nivîsin û çîrok
mîna teswira sehneyekê hatiye nivîsandin. Bi vê yekê nivîskar, xwestiye hemû
çîrok û vebêjeriya romanê, tenê li ser wergirtina xwendevên bihêle. Lê pişt re
vê yekê jî, ji bîr dike û dîsa li gora xwe hin tiştên din diceribîne.
Bi van ceribandinan, vegotin
heye lê çîrok namîne. Vebêjer heye lê carinan wenda dibe. Sergo û sergokar hene,
lê vegotin û çîrokên wan li hev nakin! Weke ku xwesteka Tilermenî ji bo vê
romanê, tenê ji bo wateya “sergo/tin”ê hebe. Vebêjer bi Guhdar re, li çîrokan
digere. Ji bo eşqa vegotinê çîroka romanê ber avêtiye. Ya giring jî ew e ku
navê “Calvino” ji bo vê vegotinê tu referansan jê re nahêle.
Li ser vegotinê, Calvîno di
“Dersên Amerikayê” de, li ser “qesasiya çîrokvegotinê” çîrokê dişibîne hespê û
siwarê hespê jî dişîbîne vebêjerê wê. Edebiyatê bi xwestina ragihandinê girê
dide û ji rêbazê hespê vebêjer jî şîreta
“Bi hemdê xwe bilezîne!”dike.* Tilermenî çîroka xwe biriyê nava sergo; lê
vebêjerê xwe jî pê re li wir bêhemdî xwe hiştiye!
Hemû berhemên tê
nivîsandin/xwendin li ser xwestina têkiliyeke ragihandinê disekine. Wê demê
xwendina berhemekê, yan jî nivîsandina berhemekê li ser vê xwestinê derdikeve.
Armanca hemû berheman li ser fêmkirinekê ye.
Ma mesele ne ew e ku li hêviya vê xwestinê be? Ji bo “Sergotina Calvîno”
mirov nikare bi hêsanî pirsa “Çi dibêje yan çi diqewime?” lê bike. Derdê romanê
ji bilî xwesteka vebêjeriyê yan ji xwestina “qesasê gotinê” pê ve, ne diyar e.
Dibe ku nivîskar xwestibe vê şêwazê biceribîne. Heger xwesteka nivîskêr ne
çîrok be, tenê çîrokbêjî yan ceribandina vebêjeriyekê be, divê berhem rê li ber
xwendevanên xwe veke.
Romaneke ku pişta xwe nedabe xwestek
û mereqa xwendevên, ew ê hêviya wê romanê yan jî berhemê çi be? Lihevanîna
çîrok û vebêjeriyê bi mikurhatina derew û şizofreniyê, ji bo ragihandina îro fînaleke
klasîk tê hesibandin. Şîroveyê vegotin û
çirokan li ser navê “xwendevanên” romanê dide “Guhdêr”: “Ev çito honek e! Derew e ango
nivîskariye?” (r.120) “….Ez dixwazim careke dinê lê guhdarî bikim û
kesên dinê jî bibin guhdêr.” (r.124) “Li ser van peyvên te nizanim ez ê
ji guhdaran-temaşevanan- re çi bibêjim. Mirov bi qesasekî weke te re- ku di
eslê xwe de ne tu qesas e- çi jî biaxive, jê têr nabe.” (r.128)
Calvîno ji bo fonksiyoneke
edebiyatê jî, li hember tundbûna jiyanê berteka lêgerîna jiyaneke sivik nîşan
dide. ** Sînorê pîvana vegotinê bi
vebiriyê(mûtlaqiyet) nişan dide. Hesabkirina pênasînê, bi vegotineke eşkere û
bi hêmayeke xurt î rasteqîn berbiçav dike. Pêşî îmgeyê berbiçav dike pişt re wê
hêmayê vedibêje. Calvino, ji bo çîrokên xwe yên fantastîk, dişîbîne senaryo û
çêkirina filmekî. Hemû çîrokên xwe yên fantastîk ji jiyana rojane derdixe.
Belê, mirov ji bo
vegotina vê romanê bala xwe bide hin teoriyan ew ê “hincetên navdar” ji bo
gelek tiştî peyde bike û ew ê bi hêsanî bi nav jî bike. Vebêjeriya fragman,
çîrokên bê navend, vêbêjerên cuda, têkiliya bi xwendevanan re… Tilermenî di “Sergotina
Calvino” de mînakên romana postmodern bi lênanînî bi hev ve girêdaye. Weke ku
nivîskar bi xwe jî di “LIQA” yekemin de “pêşgotina” romanê bi “SergOdanK”ê dest
pê dike. Di romana Kurmancî de encama “Sergotina Calvino” hemû vegotinên “yekemîn”
bi dest dixe. Weke ku derdê nivîskar ne xwendin be, xwepêşandina vegotinê
be!
Ji bo wergirtina vê romanê, ji
bilî vebêjeriyê, tenê ji bo naveroka romanê ya ku pêdiviyeke mijareke Kurdî hilnegirtiyê
mînakek balkêş dibînim. Di vegotina sergo û sergokariyê de, xwendevan dikare
qala “bermahiya” vê romanê bike. Xwezî eşqa vêbêjeriyê neketibûya navbera çîrok
û lehengan.
Weke gotina di “LIQA2”an de
“Abject” (Krîsteva?): “Lê ez ji xwe re dibêjim Abjek.”(r.29) Tilermenî di “Sergotina Calvîno” de, ji kîsê
xwe nabêjî Abject! Tilermenî, di vê romanê de, ji bo vebêjeriyê hemû fîşekên
xwe di “sergotinê” de teqandiyê.
Çetoyê Zêdo
* (Calvino, Dersên Amerikayê, r.66)
** (Calvino, Dersên Amerikayê, r.42)
***Sernavê çîrokan bi işareta “¥T¥T¥T” dest pê dike,
weteya vê nîşaneyê çiye, ez bi ser venebûm!
Yorumlar
Yorum Gönder