Derhênerê Dawîn ê Şanoya Kurdî ya Sovyetê/Elegezê: Rizganê Emo

Rizganê Emo, di sala 1950î hate dunyê. Dibistana seretayî li gundê Ortaçiya xwend. Pişt re dibîstana navîn li nehiya Axbaranê pişt re li Elegezê xwendina xwe xelas dike. Di navbera salên 1969 û 1971ê de ji bo eskeriya Sovyetê diçe li Elmanya. Perwerdehiya şanoyê li Moskowê di 1973an de destpê dike û dereceyeke serketî tê qebûl kirin, pişt re derfetên wî nahêle li wir dewam bike û perwerdehiya xwe li Ermenîstanê heta sala 1977an didomîne û di sala 1978an mezûn dibe. Yekem derheneriya şanoyê bi lîstika “Teyrê Elegezê” di sala 1978an dike û destûra Rejîsoriyê bi vê pêşandeyê hildigre.  Bi lîstikvanên Kurd yên ji Elegezê re, ji 1978an heta sala 1988an bi dehan şanoyên Kurdî derxist. Heta ku erdheja Ermenîstanê ku di sala 1988an weke berpirsê giştî yê şanoya Elegezê xebitî. Di erdheja 1988an de, gelek mirov jiyana xwe ji dest dabû, bi vê erdhejê re tevî avahiya qulûba şanogeran û sehneya şanoya Kurdî ya Elegezê jî hildiweşe û êdî careke din ava nabe. Piştî vê erdhejê şanoya prosyonel î Kurdî li Ermenîstanê bi dawî dibe.

 

Rizganê Emo, piştî ku Sovyet jî hildiweşe hêviya xwe ji şanoya Kurdî nabire, lê hemû hewldanên wî yên ji bo şanoyê heta roja me nîvco dimîne. Piranî hunermendên kevn yên Ermenîstanê piştî hilweşîna Sovyetê bar dikin û diçin li welatên Ewrûpa bi cî dibin, ên mayî jî dev ji hemû karên hunerî berdidin û mîna ku qet şanogerî nekiribin li gundên Elegezê debara jiyana xwe ya rojane dikin. Rizganê Êmo, ew jî mîna hunermendên dema xwe hatine jibîrkirin, lê wî hêviya xwe yekcar wenda nekiriye, hê jî li hêviya vegera huner û şanoya Kurdî yî “Zemanê Çûyî” ye… Ew bavê pênc zaroka ye û niha li gundê xwe yê ku lê dayîk bûye dijî û ji sala 1991ê virde bi mamostetiya zimanê Rûsî dersê dide û gerînedeyê dibistana gundê Ortaçiya dike. Gelek amûrên mûzikê dikare çê bike û li wan bixe…

Şanoya ku wî derhêneriya wê kiriye û tê de lîstiye bi navê “Kerr û Kulik” e. Bi vê şanoyê re xwe digihîne bi deh hezaran temaşevanên Kurd û yên din. Li tevahiya Sovyetê şanoya Kurdî bi “Kerr û Kulik” deng vedide. Beşdarî gelek festîvalên welatên sovyetê ku taybetî kurd lê hebûn, mîna; Moskowa, Kazakîstan, Gurcîstan, Azerbeycan û li Ermenîstanê gelek pêşandeyên şanoyên wî çê dibin.  

Li Ermenîstanê piştî vê erhejê êdî şanoyên mîna berê derfet nabîne ku xwe ji nû ve durist bike û hêviya şanoya Kurdî li ermenistanê bi belavbûna Sovyetê re, ji sala 1991ê ve yekcar tune dibe. Bi şerê Qerebaxê re kurdên Musilman ji Ermenîstanê têne qewirandin û tenê Kurdên Êzdî dikarin bimînin. Weke hemû kurdên Sovyetê her yek ji wan li dikeve pey zemanê berê û bîranînên rojên xweş ku êdî dewr û dewran li wan venagere...

Şanoyên ku “Rizganê Emo” derhêneriya wan kirine:

Teyrê Elegezê (1978, Nivîskar: Vaçe Harûtûnyan, Wer. Emerikê Serdar)

Kerr û Kulik (1979, Nivîskar: Suren Gînosyan, Wer. Heciyê Cindî) (Di sala 1980î de li Gurcistanê û di 1988an de li Kazakîstanê jî tê lîstin)

Sînco Qîza Xwe Dide Mêr (1979, Nivîskar: Eskerê boyîk) (Di sala 1980î de diçe Gurcîstanê,  û ji bo careke din dîsa di sala 1983an de li Elegezê tê hazir kirin )

Memê û Eyşê (1980, Nivîskar: Xelîl Mûradov)

Pêşî Mirin Paşê Zewicîn (1980, Nivîskar: M. Maksîmov, Ji Rûsî Wer. Rizganê Emo)

Heyfhildan (1980, Nivîskar: Eskerê Boyîk)

Siyabend û Xecê (1981, Nivîskar: Suren Gînosyan, Wer. Tosinê Reşîd)

Elî Welî (1982, Nivîskar: Costa Xotagura, Ji Rûsî Wer. Rizganê Emo)

Cînar  (1986, Nivîskar: G. Xugayev, Ji Rûsî Wer. Rizganê Emo)

Temo û Lawik (1987, Nivîskar: Wezîrê Eşo,) 

Kumreşê Dînik (1988, Nivîskar: A. Papayan, Wer. Rizganê Emo)

Çetoyê Zêdo: We bi kîjan şanoyê re dest bi derhêneriyê kir? Tu dikarî qala wê bikî?

Rizganê Emo: Sala 1978an de, dema min ji bedewiyetê dîplomaya xwe hilda bi “Teyrê Elegezê” min destûra rejîsoriyê wergirt. Piştî saleke din, me dîsa ev şano derxist. Nivîskarê şanoya “Teyrê Elegezê” Waçê Harûtûnyan bû. Ji zimanê Ermeniyan, Emerîkê Serdar bo kurdî tercume kiribû. Mijara şanoyê destebiratiya Kurd û Ermanan bû; dema kurd û ermen ji ber zilma Romê direvin de derbas dibe. Şano li ser yekitiya kurd û ermanan li dijî tirkan bû. Mêrxasê sereke jî navê wî Heso bû.

Çetoyê Zêdo: We şanoya Elegezê çawa birêve dibir?

Rizganê Emo: Dema Sovyetê hemû karên şanoyê, bi peywira dewletê dihate kirin. Di planê me de me salê sê şano hebû. Butçeya me hebû, me digo çi lazim e, didane me. Ji bo dilqan cil û berg, me daxwazên xwe dibir ba hukumetê, hemû kostumên me, wan didirût. Ji bo tiyatroyê çi lazim bûya dewlatê dida. Dema em diçûn dervî Elegezê hemû xerca me didan. Avtomobîla me hebû şofêre me jî Nado Mahmûdov bû. Em bi vê avtomobîlê diçûn heta Gurcîstanê. Li Ermenîstane çiqa gundê kurmanca hebû em diçûn wir, paşê em diçûn Gurcîstanê, carinan hefteyeke li ser hev me dilîlst. Hemû tiştên ji me re lazim dibûn, me dibir dida berpirsên şanoyê re, çi dekor çi qostim hemû dewletê dida. Dewletê ji bo xebatên artîsta tiştek nedida, lê hemû artîst bi keda xwe dihatin, bi dilê xwe dihatin. Lê dema em diçûn derve hemû mesrafa rê dewletê dida, Avtobûsa me hebû, an dema em diçûn bilêtê me yê balefirê jî dewletê dida. 

Çetoyê Zêdo: Dema tu wan rojan tîne bîra xwe, çi hîs dikî? Dîsa em qala wan salan bikin kîjan şikil tê bîra we?

Rizganê Emo: Hemû weke do di bîra min de ye. Bîna dikê, bîna perde… Weke ku dîsa dixebitim û dîsa ciwan dibim. Di bîra min de gelek tişt mane, dema xeber bidim ez ê pênc sala zêde emir bikim. Bîna wan rojan, dema ku piyase me dihate qebûl kirin ji bo ku em bilîzin, em pir kêf xweş dibûn, cihê ken û laqirdiyan bû. Di gelek şiklên bedewitiyê de xebitîm. Hemû xebat tê berçavên min, ji hemû şanoyên min, ez xwe dibînim. Piştî erdheja 1988an qulûba me hilweşiya, êdî hukumetê go bila milet ava bike, lê macal nebû… Wextê kes qîmetê nede hunerê û pişgiriya wê neke, hertişt têk diçe. Wê demê dewletê dihişt ku em bi kultur û çanda xwe mijûl bibin û bi zimanê xwe şanoyê bikin.

Çetoyê Zêdo: Lîstikvanên we kî bûn?

Rizganê Emo: Bi eslê xwe ne artîst bûn, lîstikvanên me ji dil bûn. Her yek li derekê dixebitî, xebatkar bûn, mamoste hebûn. Hemû jî kurdiya wan pak bû. Artistiya wan me hîn dikir, hemû şanogerên kurd ên li vir, min perwerde dida wan.

Çetoyê Zêdo: We şanoyên xwe çawa hazir dikir?

Rizganê Emo: Artîstên me her yekî karekî din dikir. Dersdar jî hebûn, min dersên artîstiyê dida. Min wexta ku têkst datanî, me rol belav dikir. Me dizanîbû ew dilqa kî dikare bilîze, hefteyek me dida wan û dixwendin. Carinan nikarîbûn, min heta ew dida rastikinê, pişt re me dida ezberkirinê, yekî din ji pişt perdê sûfle dida. Me şanoyê xwe di hundurê du-sê mehan de hazir dikir. Provayên me, artîklasyonê de heta ku artîstan ezbera xwe hal dikir, em dixebitîn. Yekî dema xwe şaş dikir, ji piş perdê sûflêrê me jî hebû. Sehneya me fireh bû, dekor û kostumên me temam dibû.

Çetoyê Zêdo: Di rolên jinan de, we zehmetî hebû?

Rizganê Emo: Belê, carinan di dilqan de mêr dilîstin. Tenê keçikê azib dikaribû bilîsta... Yên din me dewsa jin mêr dida lîstin. Jin zû bi zû nikaribû bihata şanoyê bixebitiya. Keçikên azib hebûn, dema ku ji bo dilqê jina nikarîbûn, me mêrek dida lîstin.

Çetoyê Zêdo: Ji bilî şanoya Kurdî, hûn di şanoyên din de xebitîn?

Rizganê Emo: Ez di şanoya Ermenan de du salan şikilkêşdar û bi karê deqorê re eleqeder bûm. Ermenen ku bi me dixebitîn zimanê me fam nedikirin, di karên teknîkî de alikariya me dikirin. Li moskowê di Festîla miletên biçûk de, ji bo min gelek spasname dane min. Miletên din bi şanoyê me gelêki şa dibûn, li Moskowê dema ditîtin şa dibûn.

Çetoyê Zêdo: Tûrneyên we çawa bûn?

Rizganê Emo: Dema em diçûn tûrneyê me du şano bi hevre dibir. Çiqas festîval hebûya em başdar dibûn, dema em diçûn koma reqasê jî bi me re dihat. Kurdên Kazakistanê dema çavli me ketin, pir kêfa wan hatibû. Dema em diçûn kîja gundî, me didîtin gelek kêf dikirin. Miletên din dema me temaşe dikirin gelek şa dibûn. Ji bo ku cil û bergên me reng reng bû dihatin bi me re şikil dikişandin.

Çetoyê Zêdo: Belgeyên şanoyên we niha li ku ne?

Rizganê Emo: Me nizanîbû ew ê îro zeman wiha bibe. Gelek belge, li cem min in. Min hin ji wan da Alîxanê Memê, gelek şiklên min birin lê şûnde neanî… Ev şiklê(Wêne) Lenîn e, di spasnameyê de, camêran qedrê me digirtin. Hemû afîşên me dewletê hazir dikir, şikilkêşe me yê “Kerr û kulîk” jî kurd bû. Teksta şanoyê li cem min e, hê weke destnivîsar e, hemû şikil li cem Çîço ye û gelek şikil jî li cem wî heye.

Çetoyê Zêdo: Hûn niha bi çi mijûl dibin?

Rizganê Emo: 1991ê û virde di dibistana gundê Ortaçiya berpirsyar û mamostetiya zimanê Rûsî dikim.

Çetoyê Zêdo: Ku derfetê we hebûya, hûn dixwazin kîjan şanoyan çê bikin?

Rizganê Emo: Niha kela Milet rabûye, dixwazim ku miletî çê bikim. Mêrxastî, Derwêşê Evdî, şanaoyên bo yekitîyiya Kurdan û rêberên kurd Nemir Barzanî, hemû mezinên kurda.

Çetoyê Zêdo: Ji Kurdistanê bangî we bikin bo şanoyê, hûn ê biçin?

Rizganê Emo: Ez ê bireqisim û bêm, bi dileşq dikarim bêm. Rast e, sîh sal ne hindik e… Emir hebekî derbas bû, cahil nînim, lê dileşq dikarim bêm.

Çetoyê Zêdo: Ji bo şanoger û hunermend kurd, dixwazî çi bibêjî?

Rizganê Emo: Bila pêşdeçûyînên baş bikin, di hemû huneran de başdarî hunarî dunyayê bibin. Divê hunera Kurdî di nav milletê din de werin kifş kirinê. Millet bi ziman û hunera xwe tên kifş kirin. Em miletekî kevn in, divê ev were zanîn. Arsen Poladav himdarê şanoya ermena bû, lê niha ermen vêya naxwazin bibêjin. Gelek tişt bi zanebûn nahêlin kifş bibe. Divê werin zanîn.