Lokman Ayebe

Di 2009an de, dema ku min xwest weke "lêpirsinekê" ji bo dosyeyeke taybet î wêjeya Kurmancî hazir bikim, hin pirsên ku min meraq dikir hebûn... Pişt re ew pirs, bi wext re guherîn, hin ji wan yekcar "demode" bûn û gelek tiştên din hate serê wan... Ber bi salên dawî ve, bi "Komên Şêwirê" re min dît ku, weke xwendevanekî, ji bo gelekên mîna min ev pirs lazim in... Ji ber vê yekê heta ji min tê, di ber re hin tiştan li ser vê blogê parve dikim...  Lê di rastiyê de nizanim çiqasî bala xwendevanan dikşîne?  Dîsa jî dibînim ji "îstatîstîkên blogerr"ê her nivîs dema di bolgê de tê weşandin, ji teref 300 û 500 kesî ve tê xwendin... Îca rast û derewê teknolojîyê ye, xwedê gravî hin kes razîbûnên xwe ji bo van nivîsan texsîr nakin û bi van "lêpîrsînên wêjeyî" kêfxweş in. 

Ji van lêpirsînan, gelekên wan, di kovar û rojnameyan de piştî ku tê çap kirin, ez jî li vir dîsa germ dikim û tînim huzûra xwendinê... 

Vê carê berê lêpirsîna me li nivîskar Lokman Ayabe ye. 

Lokman Ayebe, di sala 1981ê de li Dêrika Çiyayê Mazî hate dinyayê. Xwendina xwe ya seretayî û navîn li Dêrikê û ya zanîngehê jî li Amedê temam kir. Sê salan li Rihayê û niha jî ji pênç salan e ji ber kar û xebatên xwe li Amedê dijî. Romanên wî “Jar lê Sermest” di 2004an de, “Gava Heyatê” di 2007an de û berhema wî ya çîrokan “Birîn û Ramûsan” jî di sala 2012an de, ji nav Weşanên Belkî’yê weşiya...

Çetoyê Zêdo: Tu ji kengî ve bi nivîsa Kurdî re têkildarî?

Lokman Ayebe: Bi şuxlê edebî nivîsandina min a Kurdî xwe digihîne sala 2002yan, lê weke berhem cara ewil romana min “Jar lê Sermest” di sala 2004an de weşiya.

Çetoyê Zêdo: Nivîsandin ji bo te wateya wê çiye, tu ji bo çi dinivîsî?

Lokman Ayebe: Ya rast, berî her tiştî ji bo xwe dinivîsim...Di civaka me ya îro de hukim û bandora nivîskêr û nivîsê çiqas qels e baş jê haydar im lewma jî di serencama min a nivîsandinê de tu carî  xeyal û hêviyên pirr mezin li min peyda nebûye. Li gor min di vî zemanî de nivîs û nivîskariya kurdî kevirek e û em diavêjin binê bîreke bêbinî, lê ew ê dengekê jê bê yan jî ev deng ew ê kengî jê bê ji bo min ev ne diyar e.

Çetoyê Zêdo: Ji bo te nivîskarî tiştekî çawa ye?

Lokman Ayebe: Bawer bike heta niha min qet li ser vêya nedaya û nestendiye.. lê belê ez vêya dizanim ku min nivîskarî li cem xwe tu carî îdaîlîze nekiriye lewra jî ez ê “karê niviskariyê” nepesinînim... Nivîskarî xebateke giran û demdirêj e; lewra jî jê re sebreke baş divê... Tu ne li pey wê be jî piştî ku navê nivîskariyê li dû te dikeve mîsyon û peywirek jî tê dest dixe qirika te. Îjar piştî ev nav li dû te ket û ev dest ket qirika te tu bibêjî nebêjî jî êdî tu ne ew kesê berê ye...

Çetoyê Zêdo: Tu çawa dinivîsinî, bi giştî tu dikarî qala taktîk, disiplîna xebatên xwendin û nivîsandina xwe bikî?

Lokman Ayebe: Tatktîkeke vî îşî heye tuneye nizanim, lê ji bo mirov binivîse bixwaze nexwaze jî divê ji hin aliyên jiyana xwe fedakariyê bike. Heger hewce bike gerek kêm razê, belkî bi rojan ji malê dernekeve, bi mehan hevalan re nede û nestîne... Ez sîstematîk naxwînim, lê gavê ji bo xwendinê radihêjim kitêbekê hewl didim ku gavekê berî gavekê biqedînim. Heta ku ji min tê ez ji her celebî dixwînim. Min romana xwe ya ewil bi qelemê nivîsî lê piştî wê ji ber ku pratîktir û hêsantir e, hema bibêje her tiştê ku min nivîsî min rasterast bi riya komputirê nivîsiye... Ji ber kar û barên rojane bêtir bi şev dinivîsim, lê mixabin hîn jî dîsîplîneke min a nivîsandinê tune ye. Carinan bi mehan tu tiştî nanivîsim, carinan jî gava lê germ dibim dikarim bi rojan ji malê dernekevim...

 

Çetoyê Zêdo: Mijarên ku dibin astengî yên ji bo nivîskariya te hene?

Lokman Ayebe: Ji bilî tiraliya min tu astengiyên din li ber min tuneye. Gava dilê min di nivîsandinê de hebe, li ku be û kengî be jî ez dinivîsim.

Çetoyê Zêdo: Li gorî te edebiyata kurdî ber bi ku ve diçe?

Lokman Ayebe: Edebiyat li temama dinyayê bi giştî di nava krîzekê de ye, gellek kes dibêjin di vê esrê de cî ji edebiyatê re, bi taybetî jî ji hin celebên edebiyatê re nemaye, encama vê rewşê ew ê çawa bibe nizanim... Îjar ji bilî vê krîza giştî hin gelemşeyên taybet yên edebiyata me jî heye, ji ber ku ev gelemşe diyar in hewce nake niha ez jî li vir qal bikim lê belê tevî gellek kêmaniyên xwe edebiyata kurdî îro gihîştiye asteke gellekî baş... Halê hazir, gellek berhemên têne weşandin bi her awayê xwe ne li dûrî standardê dinyayê ye...

Çetoyê Zêdo: Bandora kîjan nivîskaran li te çê bû?

Lokman Ayebe: Kafka, Poe û Calvîno... Ji aliyê derûnî ve bandora Kafka, bi henûniya vegotina xwe bandora Calvîno û bi şêwaza xwe jî bandora Poe li ser min zêde ye

Çetoyê Zêdo: Bijarte û kanonên xwendinên te çi ne? Ji klasikên edebiyata cîhanê tu kê dixwînî û diecibînî?

Lokman Ayebe: Berî her tiştî kanona min a wêjeyê Melayê Cizîrî ye, ew li hêlekê...  Ji aliyê romanê ve bêyî Dostoyevskî, Kafka û Proust nabe. Di helbestê de Rene Char, Rilke û Baudelaire, di çîrokê de jî Alice Munro û Çexov ji bo min taybet in.

Çetoyê Zêdo: Tu kîjan berhemê/an car bi car dixwînî an jî te xwendiye?

Lokman Ayebe: Gellek dîwanên helbestan tim û tim dixwînim, hin ji wan belkî dehbare jî bûbe. Ez du caran di ser temama romanên Kafka, Dostoyevskî û Orhan Pamuk re çûme. Romana heta niha min  herî pir jê hez kiriye jî romana Juan Rulfo ya bi navê Pedro Paramo ye...

Çetoyê Zêdo: Lehengên te yê/n edebî kî y/ne?

Lokman Ayebe: Karakterekî romanên John Fante bi navê Arturo Bandini  heye, ev karakter di sê romanên wî yên cihê de jî heye. Karakterekî ecêb e, bi hin hêlên xwe dişibe Martîn Edenê Jack London lê bi egoya xwe, bi evîndariya xwe, bi dilzîziya xwe ji bo min ew karakterekî gellekî cûda û bandorkêr e.

Çetoyê Zêdo: Rengê jiyana kesayetiya te, ji bilî nivîskariyê çawa ye?

Lokman Ayebe: Ji 2007’an û vir ve ez di saziyeke fermî de dixebitim. Pirraniya wexta min li îş derbas dibe, îjar piştî îş çi hal di însên de mabe li gorî wê kar û barên xwe yên din dikim... Kêfa min zêde ji qerebalixiyê nayê, qerebalixiya zêde xulqê min teng dike lewma heta ji destê min tê ji cihên qerebalix bi dûr dikevim... Jê pê ve wext hebe li filîman temaşe dikim, bi tena serê xwe digerim, guhdariya dengbêjan dikim...

Çetoyê Zêdo: Di derbarê berhemên xwe yên çapbûyî de, tu dixwazî ji me re çi bêjî?

Lokman Ayebe: Berhem piştî çap dibe ji zefta nivîskêr derdikeve, jixwe berî biweşe nivîskêr ya xwe gotiye û gotina xwe qedandiye. Îjar li ser van berhamana ji nivîskêr bêtir xwendevan çi dibêje ew giring e.

Çetoyê Zêdo: Lêpoşmaniyên te yên bihurî çê bûne?

Lokman Ayebe: Ma yên kê çênebûye... Yên min jî birek in, niha li vir rêz bikim ne wext û ne jî cî têrê dikê.

Çetoyê Zêdo: Vê gavê tu li ser çi mijûl î?

Lokman Ayebe: Niha bi nivîsîna romanekê re mijûl im, kêm zêde qediyaye.Heger tu astengî dernekeve di nava vê salê de ez ê bidim weşanê. Piştî ew biqede, ev çendek e senaryoyek ji bo sînemayê li ber destê min e, ez ê hewl bidim ku wê ya biqedînim.

Çetoyê Zêdo: Guhertinên nivîskariya te yên berê û yên niha çi ne?

Lokman Ayebe: Berê di nivîsandinê de min pirr dilezand û ecele dikir, lê niha gellekî giran û bi sebr dinivîsim.Siftê min zêde guh dida mijarê lê niha ji mijarê bêtir serê xwe bi tevn û şêwaza vegotinê re jî diêşînim.

Çetoyê Zêdo: Tu bêyî çi/kê nikare binivîsînî?

Lokman Ayebe: Tiştekî weha li ba min nîn e. Gellek car di şerden herî baş de jî min kiriye û nekiriye min nikarîbû binivîsanda lê carinan jî di şerdên herî xirab de jî min pêdivî bi nivîsandinê dîtiye û min nivîsandiye.... Ji bo nivîsandinê di moda xwe de bim bes e, ji bo min “çi” yan jî “kî/kê” ne girîng e.

Çetoyê Zêdo: Di têkiliya jiyan û nivîskariya te de, tiştê/a ku te nedixwest biqewime çi ye / çi ne?

Lokman Ayebe: Di têkiliya jiyan û nivîskariya me temaman de, ji tiştên ku me nedixwest biqewimin bêtir tiştên ku me dixwest biqewimin, lê neqewimîne berbiçav in...

Çetoyê Zêdo: Li gora te hejmara xwendevanên kurdî çend kes e? Texmîna xwe hûn dikarin bibêjin?

Lokman Ayebe: Heger salê ji kîjan pirtûkê çend nuxse hatiye firotin weşanxaneyan li raya giştî belav bikirana ew ê di vî warî de îstatîstîkek li ber destê me hebûya... lê gava mirov kêm zêde bala xwe dide firotina pirtûkên kurdî û tîraja kovaran, ez dibêjim li bakur encax biqasî çar pênc hezar xwendevanê kurdî heye.

Çetoyê Zêdo: Li gora çavderiyên te, navêndên xwendina Kurdî li ku derê pêşketiye?

Lokman Ayebe: Ji bo Bakur dibêjim; di serî de Mêrdîn û navçeyên wê, dû re Amed -ne Amedî-, pişt re jî Batman û Stenbol...

Çetoyê Zêdo: Kîjan diyalekt (devok) ji bo te taybet e/in?

Lokman Ayebe: Te dît  meseleyek heye dibêjin; “...mêrxasiya eşîra me bi navûdeng e, di nav eşîra me de ya malbata me û di nav malbata me de jî ya min...” îjar bi vê meseleyê re ez bibêjim devoka Dêrikê ji bo min taybettir e, ez dibêjim ew ê eyb çênebê.

Çetoyê Zêdo: Li gora te, piraniya nivîskarên Kurdî çima mamoste ne? Tu vê yekê çawa dibînî?

Lokman Ayebe: Ji ber ku rajeya Kurdên li zanîngehê mamostetiyê dixwînîn ji kesên beşên din dixwîne bêtir e... Sedema di zanîngehê de piraniya kurdan mamostetiyê dixwîne jî bi rewşa aborî û civakî ya tirkiyeyê ve girêdayî ye... îjar li gorî vê rajeya xwendinê, normal e ku piraniya nivîskarên Kurdî jî mamoste bin...

Çetoyê Zêdo: Xwendevanên te kî ne?

Lokman Ayebe: Xwendevanin min î taybet tuneye. Em temama nivîskarên Kurdî ji heman kaniyê avê vedixwin, lewra jî profîla xwendevanê kurdî bi giştî çi be yên min jî ew e...

Çetoyê Zêdo: Tu di derbarê “şêwir û komên xwendinê” de çi difikirî?

Lokman Ayebe: “Şêwir û komên xwendinê” dînamîzmeke berbiçav xiste nava edebiyata kurdî, biqasî ez dizanim li Qoser, Amed, Stenbol û Mêrdînê ev kom hene. Bi saya van “şêwir û komên xwendinê” hem parvekirinên aktîf di nava xwendevan de çê dibe, hem jî piştî van parvekirina nivîskar jî di berhemên xwe de li gellek tiştan hay dibe.

Çetoyê Zêdo: Têkiliya nivîskar û civakê li gorî te çawa ye û yan jî divê çawa be?

Lokman Ayebe: Ji bo masiyekî av çi be, ji bo nivîskarekî jî civak ew e. Di ekosîstema nivîsandinê de rola civakê sereke ye... Dane û jêderên nivîskêr civak e, nivîskar van danena li moxil û mêzîna xwe dixe û pê ve dîsa li civakê vedigerîne...

Çetoyê Zêdo: Ji bo perwerdehiya bi zimanê kurdî dîtin û pêşniyazên te hene?

Lokman Ayebe: Ji bo em û zarokên me rojek berî rojekê ji ber çerxa vê asimilasyonê xilas bibin, divê hemû tevger, partî û rêxistinên kurdan ji bo mafê perwerdehiyê çi rêbaz çalakî hewce be, bike. Îro ji do, sibê jî ji îro derengtir e... Her sala di ser me re dibuhure bi hezaran zarokên kurdan asîmîle dibe û ji çand, dîrok û zimanê xwe dûr dikeve.

Çetoyê Zêdo: Ji bo zarokan, tu xebatên te yên wêjeyî û hunerî heye?

Lokman Ayebe: Ji ber ku tu formasyoneke min a pedagojîk tune ye, heta niha tu xebatê min ê bi vî rengî çê nebûye. Û ez pê dizanim ku heger ez xwe lê rakişînim jî ez ê di vî warî de ji heq neyêm der...

Çetoyê Zêdo: Xwendevanên wêjeya Kurdî, bi eşqa nivîsandina kurdî ketine yan na?

Lokman Ayebe: Sînor di navbera xwendevaniya kurdî û nivîskariya kurdî de tune ye; lewma her du profîl ji hevdu zêde ne cûda ye. Di edebiyata me de rajeyeke mezin hem xwendevan e û hem jî nivîskar e. Yanî bêtir em dinivîsin û em yên hevdu dixwînin... Jixwe gava panelek, gotûbêjek yan jî hevpeyvînek li dar dikeve ji profîla kesên ji bo guhdariyê beşdarî van çalakiyan dibin jî ev yek diyar dibe.

Çetoyê Zêdo: Ji bo xwesteka xwendin û nivîsandinê çê bibe, ji xwendevên re çi lazim e?

Lokman Ayebe: Xwendin û nivîsandin çandek e û ji nifşekî derbasî nifşekî din dibe. Mixabin em kurd jî weke milletên din yên li der û dora xwe  ji vê çandê  bêpar in. Hezkirina xwendin û nivîsînê jî bi riya perwerde û kampanyayên sîstematîk ava dibe...

Çetoyê Zêdo: Mirov çawa dinivîsîne û dibe xwedî şêwazekê?

Lokman Ayebe: Li gor min ev tiştekî jixweber e... Di rihê însên de ev tişt hebe pêk tê,  jê pê ve tu çiqasî li ser bixebitî, tu ders û perwerdeyê jî li ser bigirî jî belasebe ye, formuleke ku mirov pê bibe xwedî şêwaz tuneye.

Çetoyê Zêdo: Şano ji bo te çiye, tu dikarî têkiliya xwe û şanoyê vebêjî?

Lokman Ayebe: Weke temaşevanekî ji temaşekirina şanoyê hez dikim. Heta ku keysê pê dixim ez diherim temaşeyê... Her çiqas televizyon, sînema û pêşketinên teknolojîk cî li vî cûreyê hunerî teng kiribe jî, ji bo ev cûreyê hunerê dîsa rabe ser piya divê ji her alî ve bê subvanse kirin. Ji bilî temaşeyê, wextekê min senaryoyek ji bo şanoyê  nivîsî lê nîvçe ma... Rojekê min dil heye ez dîsa lê vegerim û biqedînim...

Çetoyê Zêdo: Li gora te, ji wêjeya Kurdî û ji ya cihanê divê kîjan çîrok, roman û hwd, di sehneya şanoya Kurdî de hebe?

Lokman Ayebe: Destanên “Seyrê û Eliyê Mamed” û“Hesenê Alê” heye di van her du destanan de jî motîfên teatral gellekî balkêş in. Li gor min bi derhênerî û dramaturgiyeke baş ew ê lîstiknî gellekî baş ji wan derkeve.