Ji Şanoya Kurdî Lîstikvaneke Jin: Berfîn Emektar

Berfîn Emektar, di 1979an de li navçeya Çewlikê Gêxî (Kığı) hate dinê. Di 3 saliya xwe de bi malbata xwe re koçî Îzmîrê dibin. Di sala 1993an de li NÇMêya Îzmîrê di perwerdehiya beşa zarokan de tevlî atolyeyan dibe. Di 1996an de li heman cihî dest bi perwerdeya şanoyê dike. Heta 2003an li NÇMa Îzmîrê di koma Şanoya Hêvî de û ji 2003yan şûnde jî, li NÇMa Stenbolê di Koma Teatra Jiyana Nû de cî digre. Ji 2005an heta 2010an di hin bernameyên TVyan de weke pêşkeşvan xebitî. Ji 2010an virde li Şanoya Bajêr a Amedê lîstikvaniyê dike û û di performansa “Şanoya Jixweberiyê” de dilîze. Di şanoya “Jinên Çaverê” de ku şanoya Başûr de jî weke lîstikvan cih girtiye.  Ji bo şanonameya Zana Mazak “Don Kîşot- Serpêhatiya Kurdistanê” bi derhêneriya Ferhat Keskîn re haziriya wê dike.

Çetoyê Zêdo: Tu dikarî qala destpêka şanogeriya xwe bikî?

Berfîn Emektar: Bi çûyina min a NÇMa Îzmîrê û pê re  nasîna min ya şanoyê dest pê kir. Min hewl da ku ez di beşa şanoyê de perwerde bibim. Û bi vê ya va girêdayî li gor min ya herî girîng jî li metropoleke Tirkiyê di nav wê asîmulasyona salên 90î de li ser çand û zimanê Kurdî pêk dihat me bi zimanê xwe şano dikir. Ev ji bo min tiştê herî zehmet û bi wate bû. Her çiqas me baş bi zimanê xwe nizanibûya jî me hewl dida ku bi vî zimanî şanoya Kurdî bikin. Bi taybetî ji bo ku ez fêrî ziman bibim 9 mehan ez li gel malbateke Merdînî mam û di encamê de min bi zimanê xwe şanogerî kir.    

Şanoya ku tu jî weke lîstîkvan tê de bû, ya bi navê “Jinên Çaverê” tu dikarî hinekî qala wê bikî?

Projeya “Jinên Çaverê” projeyeke ku ji jinên her çar parçê Kurdistanê hatine pêk tê û ev proje bû zarvekina çîroka jinên Kurdistanê. Ji bo min wateya herî mezin a vê projeyê jî ev bû. Ji Rojhilat, Rojava, Bakur û Başûrê Kurdistanê 17 jinên hunermen di vê projeyê de hatin gel hev û tragedyaya jinên Kurdistanê vegotin. Cara yekem e ku ji her çar parçê Kurdistanê jinên Kurd ên Hunermend ji bo mijara xwe tên gel hev û bi rêka şanoyê çîroka hemû jinên çaverê yên Kurdistanê vedibêjin. Di vê projeya şanoyê de min karektera bi navê “Hêvî” ku wek heviyeke wan jinên çaverê bû cih girt. Ev karakter li hemberî ew hovîtiya ku li jinên çaverê dihat kirin, di nav berxwedanekê de tev digeriya.  Provayên vê lîstikê bi temamî li Duhokê hat kirin. Derhênerî û nivîskariya vê lîstikê jî hêla Ihsan Osman ve hat kirin. Lê hizra mijara vê lîstikê ji lîstika “Jinên Troyayî” ku ya nivîskarê Yewnanî Euripides e, hat wegirtin û ev tragedya bi şîrovekirineke nû bû tragedyaya Jinên Kurdistanê.  Promiyera vê lîstikê li Başûrê Kurdistanê li bajarê Duhokê di 12ê Çile ya 2015 an de pêk hat. Di 8ê Adarê de ji bo Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê li Amedê derket peşberî temaşevanan. Ji bo temaşevanan ev mijar her çikas rojane be jî bandoreke mezin li ser temaşevanan hişt.  

Di lîstika “Jinên Çaverê” de, hemû lîstikvan ji jinên kurd pêk dihat û we şanoya xwe li Başûrê Kurdistanê derxist, têkiliya lîstikvanên jin ji destpêkê heta dawî çawa bû? Bi vê lîstikê re ji bo te çi hate guhertin?

Ji bo hemû jinên ku di vê projeyê de cih girtin kefxweşî û tecrubeyeke baş bû. Bi rêka vê projeyê hunermendên jin ên her çar parçê Kurdistanê hatin gel hev û diyalogeke ku bi salane di davbera hunermendên Kurd de ku divê hebûya ava kir. Wateyeke vê projeyê jî li gor min ev bû, sînorên ku di navbera zaravayên Kurdî de ji holê rakir. Di destpêkê de ji bo zaravayên cuda me di peywendiyên xwe de astengiyan kişand, lê di dawiya vê projeyê de me êdî dît ku bi hêsanî em ji hev fam dikin. 

Çavderiyên te yên ji bo şanoya Başûr û lîstikvanên wir yên jin çine? (Ew çawa bi şanoyê re mijûl dibin û dixebitin? Xwestek û nerazîbûnên wan çibûn?)

Çavdêriya min a herî balkêş ev bû, dema ku me li lîstikên Başûrê Kurdistanê temaşe dikir tunebûn an jî kêmbûna lîstikvanên jin bû. Piştî ku ji her çar parçê Kurdistanê ew qas jinên hunermend bi hêsanî hatin gel hev û di encamê de jî kareki huneri afirandin me fam kir ku tu pirsgirêkeke jinên lîstikvan tuneye, ev pirsgirêka hişmendiya mêran ne. Bi taybetî jî li Başûrê Kurdistanê bi sedan jin li peymangeh û zanîngehan de perwerdeya şanoyê dibînin. Lê mixabin dîsa jî em di lîstikên Başûr de kêm caran lîstikvaneke jin li ser sahnê dibînin.

Ji malbata te ji bo şanogeriya heta niha tu astengî derketin?

Na, nebû. Malbata min bi xwe, ez birim NÇMê û hertim pişgiriya min kirin.

Şanoya ku te pêşî de tê de lîst kîjan bû? Karaktera te tê bîra te? Piştî vê şanoyê te çi hîs kir? Tu dikarî qal bikî?

Lîstika yekem a ku ez derketim pêşberî temaşevanan lîstika bi navê  “Qerîneke Bê Deng / Helepçe” bû. Ev lîstik lîstikeke kollektîf a Şanoya Hevî bû. Karaktera min a di vê lîstikê de jineke ku ji komkujiya Helepçê reviyabû. Wek jineke şanoger a Kurd wateya wê lîstikê ji bo min ne tenê heyecana ku ez cara yekem derdikevim peşberî temaşevanan, ji wê jî wetadartir e, wê lîstik tragedyayeke Kurdistanê dianî ziman.

Zimanê Kurdî di lîstikvaniya te de, bandorê li çi dike?

Ziman ji ber ku bi xwe re kodên laş yên çandî diguherîne, gava ku tu karakterekê bi Kurdî yan jî bi Tirkî diafirînî tu tê digihîjî ku refleksên laş vediguhere. Loma jî mirov têdigihîje ku bandara wê li ser lîstikvaniyê an jî li ser afirîneriya şanoyê heye.   

Heta îro te xwe di kîjan şanoyan de, te xwe weke jineke kurd hîs kir, kîjan karakter bi te nêz û nas bû?

Ya ku herî bandora wê li ser min pêk hat, mixabin lîstikeke klasîk a bi navê “Daweta Xwînî” ya nivîskarê Îspanyolî Lorca bû. Di vê lîstikê de min rola Dayîkê dilîst. Her çikas ev lîstik ne ya nivîskarekî Kurd be jî, ji ber ku dramatûrjiya vê lîstikê weke ku ev lîstik li axa Kurdistanê derbas dibû hatibû avakirin û ew “Dayika” ku min dilîst wek dayikeke Kurd hatibû şîrovekirin.

Temsîla jinê di şanoya Kurd de, tu çawa dibînî û dinirxînî?

Ji bo roja îroyîn mirov vê temsîlê her çiqas ne di asteke bilind de nebe jî, temsîliyetek heye. Ev temsîliyet ne tenê pirsgirêka lîstikvanên jinên Kurd e, li gor min ev mijareke nivîskariya şanoyê ye. Ne tenê ji bo netewa Kurd, ji bo şanoya hemû netewên din jî ev pirsgirêk heye. Ev temsîliyet gava ku nivîskarên jin ên şanoger pêşkevin li gor min wê xurttir be.

Şano û huner û siyaset û jina Kurd… Dema ev hemû li ba hev bin, tu yê çawa van têgehan bi hevdû re girê bidî?

Şano, huner, siyaset, jin û civak… hemû bi hevdê ve giredayî ne. Heke ji van têgehan yek jê kêm be jiyaneke bêreng dimîne. Ji ber ku jiyan ne yek aliye, dema ev têgeh hemû tên cem hev, jiyan dewlemendtir û rengîn dibe. Şano ji ber ku hunereke civakî ye ji  xwe ve dibe tiştekî polîtîk. Şano girêdayî civaka xwe ye, di nav vê civaka polîtik de jin jî ciyê xwe digire. Jixwe afirînerî û huner nezî xwezaya jinê ye. Disa em dikarin bêjin ku huner û taybetî jî şano, ji bo mirov bigêhêje heqîqeta xwe rêbazek e. Ya ku ji heqîqeta xwe, hatiye bidûrxistin, jin bi xwe ye. Ji bo ve yekê, ev her çar têgeh bi hev ve giredayî ne. Ez nikarim wan ji hevdû veqetînim û bifikirim.

Di şanoyê de, bi lîstikvanên mêr re çi astengî derket pêşberî te?

Dema ku lîstikvan -mêr an jî jin- ji bo helvestekê di nav pêvajoya afirandinê de bin, li gorî min astengî ji mijara zayendiyê derdikeve, dibe mijara hişmendiyê. Li gorî min bi nêzîkatiyeke klasîk a hişmendiya mêrane, çawa ku di qadên civakî derdikeve pêşberî me, di qada hunerî de jî derdikeve. Mirov dikare gelek mînakan ji avakirina lehengên jin ên ji destê nivîskarên mêr ve hatiye nivîsîn bibîne.

Heta niha tu qet bi derhênereke jin re xebitî? (Ku hebe dikarî qala têkiliya xwe û wê bikî) An jî ew derhênerên ku tu bi wan re xebîtî ku jinbûna, bi dîtina  wê çi bihate guhertin?

Mixabin na. Heya niha ez bi derhênereke jin re nexebitîme. Heke ez bi derhênreke jin re bixebitîbûma, dibe ku ji hin aliyan ve, taybetî jî nirîna zayendi, di warê estetîkê de hin encam derketina. Weke mînak; di listika “Jinên Çaverê” de derhêner û nivîskar jin bûna dibe ku lîstik bêtir “jinane” bûya.

Ji temaşavanên jin, yên ku dihatin şanoyên ku tu tê de lîstikvan bû, bertekên(tepkî) wan ji bo te çawa bûn?

Ji bo hemû lîstikan mirov nikare heman tiştî bêje, ji ber ku her lîstika ku min tê de cî girt karakterên cuda bûn, gava ku temaşevanek jin karektera ku min derxist pêşberî wan û wan xwe di nav wê karakterê de dîtin bêtir ketine bin bandora wê. 

Çi hêza hunera te xurt dike?

Eger ev pirsa te ji bo afirandineke karakterekê be, ez dikarim vêya bêjim; karaktera ku ez xwe nezîkî wê bibînim û ew karakter, karaktereke ku nakokiyê wê hebin û di nav jiyanê de bijî hêzê dide min. Eger ev pirsa te pirseke giştî be, tu tişt ji jiyanê û civakê qut nîne, ne huner ne jî afirîneriya hunerî... 

Tu dikarî, ji me re qala şanoya kurdî ya NÇMê (izmir) û DBŞTê bikin?

Li NÇMa Îzmîrê mirov dikare vêya bêje, bi awayekî dilxwaz û bi ruhekî amatorî me afirîneriya şanoyê bi rêxistin dikir. Lê Şanoya Bajêr ya Amedê ji ber ku bi salan e, karê şanoyê bi awayekî sîstematîk û periyodîk dike, ez dikarim bêjim ku ji hevdû pir cuda ne. Ji alî şert û mercên xwe ve jî ji hev vediqetin.

Bandora kîjan şanogerên jin li te çê bû?

Lîstikvana ku bi navê karaktera xwe “Kewê” tê nasîn, lîstikvana jin a Kurd Yıldız Gültekin.

Tu têkiliya şanogeran bi zimanê wan bi giştî çawa dinirxînî? Lîstikvanên jin, li gora şanogerên mêr çawa ne?

Di van salên dawî de, her ku diçe zimanê şanogerên Kurd jî tevî zimanê şanoya Kurdî pêş dikeve, lê dîsa jî mirov nikare bêje ku problema ziman di şanoya Kurdî de çareser bûye. Ji bo şanogerên mêr jî ji bo şanogerên jin jî mirov dikare bêje ku problemên wan wek hevin.

Li gorî te şanoya Kurdî ya îroyîn di çi rewşê de ye?

Bi giştî mirov dikare vê ya bêje, Şanoya Kurd her ku diçe xwe birêxistin dike û ber bi sazîbûnekê ve diçe, di du mijaran de li gor min kêmasiyên şanoya Kurd didome; yek ji van mijaran nîvîsandina berhemên şanoyê, yek jê jî rexnegiriya şanogeriyê, li hemberî pratîka wê di asteke baş de nîne. Ev her dû pirsgirêkên hanê ji bo şanoya her çar parçeyê Kurdistanê jî heye.   

Li ser şanoya bo zarokan dîtinên we?

Li gor min problema herî mezin a Şanoya Kurd ev e ku, ji bo zarokan berhem pir hindik derdikevin. Di tecrubeyên cîhanê de mirov dibîne ku civakên ku bi asîmulasyonê ve rû bi rû mane, ji bo zarokan bêtir berhemên hunerî afirandine. Lê têne ne şano di hûnera  Kurdan de giştî ji bo zarokan xebat û perwerde kêm in.

Ji bo temeşevanên jin, ji wêje û zargotina Kurdî û ya cihanê divê kîjan çîrok, roman û hwd, di sehneya şanoya Kurdî de hebe? Tu dixwazî kîjan berhem, bûyer an jî mijar di şanoya Kurdî de hebin?

Ne têne ji bo temeşevanên jin ji bo hemû kesan, hewceye ku gelek destanên Kurdî bi şewazeke nû bê ser sehnê. Destana Mem û Zîn bi gelek cureyan hate lîstin, ev baş bû. Lê destanên wekî Cembeliye Hekkarî û Binevşa Narîn, Siyamend û Xecê hwd. hewceye bi şiroveyekî kûr bi rejiyeke taybet derkeve. Di Siyamend û Xecê de taybetmendiyên  civaka xwezayî û di nav vê civake de azadiya jinê pir baş hatiye zimên. Dîsa wekî mînak, tekiliya di navbera Cembelî û Binevşê de û evina wan ji gelek aliyan ve mînakeke balkêş e. Îro gelek jin bi destê mêran li ser navê evindarî û li ser navê zewacê tên qetilkirin. Lê evina Cembelî û Binevşê ku bi qasî du sed sal berê hatî jiyîn, tiştên ku hela pergalê de û tekîlya di navbera jin û mêr de ya ku jinê weki mulk dibine û tekîliyên koletiyê pêş dixe, ser û bin dike…
Hewceye vana bibin tekstên şanoyê û derbikevin hember temaşavanan. Tenê jin ne hewceye zedetir mêr temaşe bikin. Lewre guhertin ji mêran re hê pêwist e.

Peyameke te ji bo jinên kurd heye?

Jinên Kurd di van sih saliyên  dawî de bi tekoşin û rexistina xwe, jiyaneke nîşanda ku, divê jin çi bikin derxis ber çavan. Tenê ji bo jinên Kurd ne ji bo hemû jinên cîhanê bûne hêviya jiyaneke nû. Le mixabin ev tecrube di qada hunerê de nehatiye wê astê. Mirov dikare bibêje hunermendên jin ên Kurd vê tekoşîn û berxwedenê ji aliye civake û jiyanê de pêşketiye di afrêndina hunere de pêş nexistiye.Huner ji jiyanê feyz digire. Hunermendê jin dikarin ji vêya hêza xwe hilbigre. Ez hêvîdarim ku di demeke kin de berhemên xurt bi destên jinan û bi bi şeweya jinan derbikevin. Wisa hêvî dikim ku ev dem gelekî nêz e…



*Ev hevpeyvîn di kovara Zarema, hejmara 4an de hatiye weşandin.