Ji Arşîvê: Hevpeyvîna Mehmet Uzun bi “Şêrko Bêkês” re*

(Mehmet Uzun) Wêkî Şêrko Bêkes jî di axaftina xwe de tîne ziman, ew bi şîîrên xwe ve bûye dengê nalîna belengaz,  hêvîya pêşmergeyên Kurdistanê. Lê Şêrko Bêkes jî wekî hemû mihacirên kurd ji mihacirtiyê, xeribiyê bîhnteng e. Lê ew dibêje “ Kurdistan di dilê min de ye” û weha dom dike:

 - Kak Şêrko, gerçî tu şaîrekî naskiriyî, lê dîsan jî, eger bikaribî, wekî destpêk, hinekî behsa xwe bikî…

Şêrko Bêkês: Her dubare dibe, lê bi kurtî jiyana min weha ye: Ez di sala 1940an de, li bajarê Silêmanî hatim dinê û kurê şaîre kurde yê naskirî  û  navdar Faîq Bêkes im. Min  xwendina  xwe ya  bingehî  û  navîn li  Silêmanî û   Bexdayê  temam kiriye. Hingê min dest pê kir ji edebiyata kurdî, bi taybetî  ji şiîra kurdî ya nûjen bala min kişand, bi  taybetî  min  şiîrên Goran  û  Herdî  xwendin.  Yekemîn car min şiîrên xwe  di rojnama hefteyî  ya Silêmanî “Jîn” de belav kirin. Bêguman şiîrên min yên wê  demê, ji aliyê hunerî, gelek qels bûn. Lê ew dem di jiyana min ya şaîriyê de gavek bû. Di salên 1960an de, şiîrên min, ji her alî, hîn çêtir û dewlemendtir bûn.

Şoreşa Îlonê  li Kurdistanê  tevgerek fikrî, ilmî û anî pê. Tiştê herî girîng ku wê demê  qewimî, derketina pêşmergan e. Pêşmerge  hêzên çekdar yên kurd û  daxwazên  netewî tesîr li her warê jiyana kurdî kirin. Her weha li edebiyat û şiîra kurdî jî. Pêşmerge, wekî  sembol, wekî tema, cîhê xwe yê  pîroz di şiîra kurdî de girt.

Di sala 1965an de ku Ebdulselam Arif  li ser hukim bû, dewletê xwest min bigire, lê ez reviyam û çûm serê çiya, nik şoreşa  kurdî. Li wê derê, min li Radiyoya  Rizgarî  ya  şoreşa  kurdî  kar kir û xelkê xwe  û pêşmergên wî bêtir nas kir. Vê yekê tesîreke mezin li ser min û şiîra min berda. Di sala 1968an de dîwana min a yekemîn bi navê Telîfeyî Helbest derket. Di sala 1970an de jî kitêba min ya duwemîn weşîya.

Di navbera salên 1968-71ê de nivîskar û şaîrên kurdên xort xwediyê  tevgereke xurt bûn. Danûstandina  me bi edîbên Ereban re xurt bû, xwendin, lêkolîn û lêhurbûn pirr pêşketî bû.

Peymana 11ê Adarê ya 1970yî ku di navbera tevgera kurd û rejîma Baxdayê  de hat pê, serbestiyeke  mezin da edebiyata kurdî . Van pêşketinan alîkarî li me, nivîskar û  şaîrên xort yên kurd kir ku em bang li nûkirina edebiyat û şiîra kurdî bikin. Hingê edebiyata kurdî  rastî  nexweşiyekê hatibû, geremolên civakî û siyasî ew dabû rawestan. Îcar  me dixwest  ku em edebiyat û zimanê kurdî, ji nû ve, vejînin, geş bikin -çi çîrok, çi şiîr- ruhekî nû bidinê. Hingê em bi navê Komeleyî Rowengê dihatin nasîn. Me, ji navê komelê, danezaneke edebî belav kir.

Vê danezanê (beyannamê) gelek nav da û bû sebebê munaqeşe û  guftugohên edebî, çi başî, çi bi xirabî. Herweha ew bû gaveke nû ji bo geşkirin û  xurtkirina edebiyata kurdî. Sala 1974an, pirraniya pênûsên naskirî yên kurd, tevî tevgera kurd, derketin çiyan. Piştî têkçûna şoreşê, ez vegeriyam, hatim Silêmaniyê. Lê ez ji wir jî hatim bidûrxistin û min şandin bo Başûrê Iraqê. Paşê ez dîsan hatim Silêmaniyê.

Di sala 1971an de min şanogeriya kurdî  “Kaway Asenger”  û  di  1973 an de  jî dîwaneke nû  “Min Tînuwetîm” nivîsîn. Sala  1976an “Askîm”, sala 1978an “Kazîwe” derketin. Şiîrên ku di dîwana  Kazîwe de bûn, ji bo min tecrubeyeke nû bû. Ew kurteşiîr in ku ez îroj jî her dinivîsim. Bi vî  awayî, min hewl daye ku ez bi kêmtirîn peyv ve, pirtirîn mane bidim şiîrên xwe. Ev yeka ji bo nûkirina şiîr hewldanek e. Piştî vê  tecrûbe, di sala 1980an de, min ji erebî jî romana nivîskarê  navdar Ernest Hemîngway “Pîremêrd û Zerya” wergerand kurdî. Di 1986an de min Rûbar derxist. Ev jî çîrok-şiîr in.

Hîngê, ji ber zordarî û hovîtiya dujmin, ez careke din derketim serê çiyan û ketim nav refên pêşmergên qehreman û  heta ez dev ji welêt berdim, ez li wir mam. Li serê çiya, bi alîkariya Komela Nivîskarên Kurdistanê  min sê dîwan, “Keşgolî Pêşmerge”, “Awêne Piçkolekan” û “Dastanî Haloyî Sûr” weşandin. Paşê ev her sê, bi navê “Halo” derketin.

Paşê ez hatim Surî û piştî demekê jî, bi ser daweta Komela  Nivîskarên Îtalî, hatim Floranê. Di sala 1987an de Pen-Kluba Swêdê xelata Tucholsky da min û ez hatim Swêdê. Li vir jî ez her li ser xebata xwe berdawam im û min dîwaneke nû ku min li Kurdistanê nivîsibû, “Dal” weşand.

(Mehmet Uzun) - Baş e, Kak Şêrko, te xelata mezin, xelata Tucholsky wergirt. Vê  xelatê çi tesîr li ser te,  li ser hunermendiya te kir?

Herwekî ku min di gotara xwe ya xelatê de jî got, xelata Tucholsky, bi du alî ve, tesîr li ser min berda. Ji alîkî, her diyar e, ez bi vê xelatê gelek kêfxweş bûm. Ev cara yekê ye ku şaîr, edîb, hunermendekî kurd xelateke weha mezin û nawnetevî  werdigire. Ev xelat nîşana edebiyat û nonakbîriyeke xurt e. Xelat ji bo min wekî kesekî kurd û hem jî ji bo edebiyat û şerê rizgarîxwaz yê gelê kurd qezencek e. Lê li aliyê din jî, ez li ber xwe ketim ku ez ji welat û gelê xwe dûr im û li surgûnê dijîm. Ji ber ku Tucholsky bi xwe jî demeke dirêj li xerîbiyê, li Swêdê jiyabû û li xerîbiyê xwe kuştibû. Bi bawerîya min, giyanê Tucholsky dê  şa bibe gava nivîskarekî li xerîbiyê nemîne ku vê xelatê werbigire.

- Ji aliyê edebî çi tesîra xelatê li ser te bû?

Ji aliyê edebî tesîreke xelatê ya girîng li ser min çênebû, ku em bibêjin ez guherîm yan jî, ji min re xaçeriyên nû di warê edebî de peyda kirin. Bi tenê ev xelat ji bo min bû teşwîq, şewq, moral. Eger meriv bi xwe edîb nebe, tu xelat nikare meriv bike hunermend, nivîskar û edîb. Xelat alîkarî dikin ku meriv hîn bêtir xwe pêş ve bixe. Mesela xelat zêdetir tiştekî manewî ye.

- Kak Şêrko, niha tu li welatê xerîbiyê dijî, ji gel, ziman û çanda xwe dûr î. Ji aliyê hissî, manewî, edebî, hunermendî ev yeka çi tesîr li te dike?

Diyar e, gava meriv, çi hunermend, çi xelk, ji axa xwe were birîn, ev dibe dabirîneke xurt ku pirr tesîr li merivan dike. Xurbet dijwar e. Û ev xurbet ne bi tenê ji xelat, ji axa welêt bidûrketin e, herweha ew xurbeteke manewî, nefsî, giyanî ye jî. Diyar e, ev xurbet ji bo şaîr û hunermendan stûrtir e. Ji ber ku hesesiyatên wan zêdetir  e û ew bêtir li pey bîr û  yadîgarên welat û axa welat in. Hunermend her gav di nava xewnekê de ye ku wî bîr û yadîgarên welêt pêk hatiye. Lê ji bo min, ez li ku bim jî, Kurdistan li gel min e. Aşiq jî, gava ji eşqa xwe bi dûr dikeve, agirên eşqê hîn mezintir dibin, derd hîn dijwartir dibin. Lê dûrbûn  agirên eşqê hîn zêdetir dike, ne ji berevajiyê. Loma jî xurbet ji bo min jî kul e. Lê wê eşqa min ya welat, axa welêt şerê pêşmergan, ziman û edebiyatê hîn zêdetir kiriye.

- Tu yek ji şaîren nûjen yên kurd î. Welê diyar e, di Kurdistana Iraqê de, di warê edebî de, nifşeke xort lê xurt, hatiye pê û tu jî yek ji wan î. Aliyên we yên taybetî çi ne? We li edebiyata kurdî çi zêde kiriye?

Li Kurdistana Başûr, geşkirin û tezekirina edebiyata kurdî di mustewayeke berz de ye, ji perçên din yên Kurdistanê hîn berztir e. Diyar e, ev jî girêdayî pêşketina civakî û ronakbîrî ye. Li nik me, di pêşketina edebiyat û şiîra kurdî de bi tenê qonaxakê merheleyekê nebûye. Çend qonax li pey hev hatine. Di esasê xwe de, tarîxa nûkirin û geşkirina edebiyata kurdî kevn e. Di navbera herdu şerên cîhanî de, komeleyeke pênûsên kurdî, bi alîkariya edebiyata turkî  ku  bi  xwe  jî pirr di bin tesîra Ewrupê de bû, hewl dan ku edeba kurdî nû bikin. Ew bi ser neketin, lê xebata wan bû destpêk.

Esas nûkirin bi Ebdullah Goran û Şêx Nûrî ne. Gelek kesên din jî hebûn, lê ev herdu nav yên mezin bûn û bi alîkariya wan komeke şaîrên din wekî Herdî, Dîlan, Kamuran, Kakî Felah û gelekên din gelekî xebitîn ku edeba kurdî nû bikin.

Di destpêka 1970an de, wekî min berê jî got, pêşketineke civakî ku pirr mezin bû, li  Kurdistanê rû da. Bê şik, sebebê vê jî şoreş bû. Cemawerên Kurdistanê bi xurtî beşdarî vê pêşketinê bûn. Û vê yekê jî tesîreke mezin li edeb û şiîra kurdî kir. Hingê em, komeke hunermendên kurd bêtir xebitîn ku edeba kurdî dewlementir bikin. Haya me, ji nivîskar û hunermendên dinê bêtir, ji edebiyata dinê hebû. Me hewl dida tişt, edet û torê. Kurdî bêtir, lê bi awakî modern, di edeba kurdî de cihên xwe bigrin. Me edebiyat û hunera xwe li ser du hîman bilind dikir: Yek welat, axa welêt, xelkê kurd, ziman  û  çanda kurdî; ya dudiyan jî edebiyata cîhanê. Haya me ji kitêpxanên erebî jî hebû û em, demekê li Bexdayê jiyabûn. Kitêpxana erebî dewlemend e û Bexda merkezeke kevintîrin a edeb û ilm e. Me gelek edîb û nivîskarên erep nas dikir. Van tiştan alîkarî li me kirin ku em bikaribin edeba kurdî taze bikin. Bêguman wekî perçeyek xebata rabirdû. Em dewama xebateke dûr dirêj bûn. Yen dixwest ku em du rûbarên (edeba kurdî û edeba cîhanê) bi hev re bikin yek û di zimanê kurdî de sûret, gotin, salixdan, dîmisîon û şêweyên taze biafrînin. Me hewl dida sîma û qehremanên me jî bibin nimûnên serdema ku em tê de dijîyan. Li alîyê din jî, me zimanê xelkê, zimanê rojane, dîsan bi awakî edebî, pêşkeşî xelkê dikir.

Eger em bixwazin ew kesên ku bi wê xebatê rabûbûn bi nav bikin, ew ev bûn, bi qasî ew navên ku niha tên bîra min: Letîf Helmet, Refîk, Sabir, Enwer Qadir, Ferhad Şakilî, Hesîb Qeredaxî… Herweha jî xortên pey me jî: Newzad Refah, Celal Berzencî… Heçî çîroka kurdî be: Husên Arif, Muhemed Mukrî, Rauf Bêgert, Mihemed Ferîq Hesen, Şehrezad(Şêrzad) Hesen. Gelek kesên din jî hene, lê bêtir van kesan pêşengî li nûkirin û geşkirina edebiyata kurdî kirin.

- Baş e, kak Şêrko… Rewşa edebiyata kurdî (çi çîrok, çi şiîr) tu wekî şaiîrekî nûjen, rewşê çawan dibînî?

Bi bawerîya min, edebiyata kurdî li ser riya geşbûnê ye. Lê ev yeka jî bi mesela serbestîye ve giredayî ye. Nebûna serbestîyê bernade ku edebiyata kurdî bi her awayî geş bibe. Lê  baş dixuye ku rê riya dewlemendî û geşbûn û geşkirinê ye. Lê ez niha li derveyî welêt dijîm, loma jî ez nikarim li ser vê yekê hukim bidim. Ji nêzîk ve, agahîya min ji tevgera edebî ya kurdî tune. Lê li derveyî welêt, tewgereke xurt heye. Ew xerîkim, bi rojname, kovar, berhem, sîma û rewşeke hîn çêtir bidin edeba kurdî.

 - Haya te ji edebiyata kurdî ku bi zarawayê kurmancî heye?  Tu rewşa vê edebiyatê çawan dibînî?

Edeba kurdî, helbet, li Kurdistana Iraqê (Başûr), ji perçên din bêtir pêşketî ye. Û ez dikarim li ser kurmancên Kurdistana Başûrê  bipeyivim. Ji destpêka 1970î û vir ve çend şaiîrên xort hene ku meriv dikare qal bike. Yek ji van xortan Mueyed Teyip e. Mûzûrî jî heye. Di wexta xwe de Bedirxan Sindî hebû ku baş şiîr dinivîsî. Bi van navan mebesta min şiîre e, ne awir û mewqûyên siyasî ye. Bi qasî ku min dîtiye mustewayê (sewiye) edebî  û hunerî di edeba ku bi kurmancî tê nivîsîn de kêm e, ne berz e. Helbet sebebên vê yekê pirr in. Yek ji wan qedexebûna  zimanê kurdî ye.

- Kak Şêrko, tu niha bi çi mijûl î, tu li ser çi dixebitî, planên te çi ne?

Ez di havîna 1987an de hatim derweyî welêt. Ez niha bi fêrbûna zimanê Swêdî ve xerîkim. Di destpêka 1988an de min dest bi xwendina Swêdî kir. Ez niha bûme endamê Komela Nivîskarên Swêdê û Pen-Kluba Swêdê. Tu jî baş  dizanî, niha danûstandinên min jî bi hunermend û nivîskarên Swêdîyan re çêbû. Ji ber vê ji, ez hez dikim, ne bi tenê hez dikim, her pewîst jî dizanim zimanê wan fêr bim.

- Di warê edebî  de, tu çi dikî?

Di vî warî de planên min pirr kêm in. Ez şaîr im û şiîr dinivîsim. Ez hazirî nakim. Şiîr bi xwe tên nik min. Yanê ez  plan û bername çênakim. Ew bi xwe bi awakî tebîî tên. Wekî ku darekî li axê şîn were. Ez her li ser nivîsîna şiîran berdewam im û heye ku di rojên  pêş de projeyên nû werin pêş min…

    

* Ji “Antolojiya Edebiyata Kurmancî” (Tümzamanlar Yayıncılık, 1995, Rûpel: 102-107)