NÛSEREKÎ BERHEMDAR û MAQÛLEKÎ DILNIZM “SERKAN BIRÛSK”

"Min nedixwest ku ez ji wêjeyê pêştir bi karekî din dakevim."
"Dema di serê min de fikra çîrokekê dimeye an jî bûyerek diqewime ku hestên min dilerizine, ez êdî nema karim xwe ji wê rizgar bikim."

Çetoyê Zêdo: Praniya xwendevanên Kurdî yên li Bakur cenabê te bi romana we ya “Evîna Bêcirekî” û bi wergerên we navê we bihîstin, pişt re piraniya wan, ez dibêm weke min, pê hisiyan ku ji zûde ye ku hûn bi karên wêjeyê mijûl in, lê dîsa jî em dora pirsê neguherin û  bixwazin ku hûn kurtejiyana xwe bi me re par ve bikin?   

Serkan Birûsk: Berî niha bi çil û heyş salan, ez li gundê çend malî ku hemû xizmên hev in hatime dunyayê. Gundê Serêkaniyê yek ji gundê xweş ê Nisêbînê ye. Ev gundê bi dar û av ku navê xwe daye min û zaroktiya min li qalib xistiye, jiyana min jî di bîranînên xwe de dîl girtiye...  Ji roja min wek zarok bîra dunyayê birîye û heta niha pirsgirêka herî dijwar û neçareserkirî Kurdistan e. Di zaroktiya min de Apê min Zibêr Yildirim wek pêşmerge ji şoreşa Başûr Kurdistanê vegeriyabû û mehkûmê dewletê bû. Dema mehkumiya wî qediyabû û derbasî jiyana rojane bibû, bi tecrûbeyên xwe yên kurdayetî û zanista xwe ya li ser çand û civaka kurd em zarok perwerde kiribûn... Wek mînak min cara pêşî nav û helbestên Cegerxwîn ji wî bîstibû û hinek ji helbestên wî bi min dabû jiberkirin. Herwisa alfabeya kurdî dîsa wî nîşanî min dabû. Dîsa dapîra min ango dayika bavê min xwedî hêzeke muazam a vebêjeriya helbestî bû. Wê bi gotinan helbest, çîrok û meseleyan deriyên asoyên cîhanên nû li pêşiya me vedikir. Vê rewşê heta serdema Kenan Evrenê dîktator berdewan kiribû. Piştî hatina darbeya eskerî ya sala 1980yî ji nişkê de hertişt winda bû. Her tiştên ku wan weke erkeke mirovahî û nasnameyî dabûn me, qedexe bibûn. Nirx û hêjahiyên kurdîniyê bibûn sedema kuştin û talanê. Pirtûk û kovar hatibûn veşartin û şewitandin. Ez jî bibûm şîrîkê wê şewitandinê. Di kovara dawî ya ku min şewitandibû de hevpeyvîna li ser dabeşbûna Kurdistan û rejîmîn faşîst hebû. Hê jî ew tîpên dişewitîn li ber çavên min... Piştî darbeyê dibistan û bêdengî heta salên zanîngehê berdewam kiribû. Li zanîngeha Egeyê salên dawiya heyştê û destpêka notî  bibûn salên siyaset, çalakî, lêpirsîn, êşa heval û xizman, dawiya dawî jî derketibûm Ewropayê. Pêşî Almanya û dawî jî Swêdê deriyê xwe ji min re vekiribû û heta niha jî li vir digel sê kur û hejvîna xwe dijîm.

  

We kengî dest bi xwendina kurdî kir û we kengî bi Kurdî rahişt qelama xwe? We çawa dest pê kir, rewşa we ya wê demê çawa bû?

Li Almanya di ber karê siyasî re min derfeta xwedina bi kurdî bidestxistibû. Di wê demê de bala min bi xurtî çûbû ser wêje û bi taybetî helbestê. Min pêşî helbestek ji bo kovareke tirkî bi tirkî nivsandibû. Piştî wê helbestê min careke din ne bi tirkî û ne jî bi zimanekî din nivîsî… Ez sala 1994an hatim Swêd. Piştî salekê yekemîn telefizyona satalatî ya kurdan vebû û studyoyeke wê jî li vir li Stockholmê hebû. Min ji bo dublaj û wergera tekstan ji tirkî bo kurdî kar kir. Pişt re min gelek fîlm, fîlmên belgeyî û fîlmên zarokan hem dublaj (dengê xwe da wan) û hem jî tekstên wan kir kurdî û bernameyên hunerî û wêjeyî, nûçe û hwd jî wek bername amade kirin û pêşkêş kirin. Di ber karên telefizyonê re min helbest û çîrok jî nivîsandin. Di 1996an de li Stockholmê Instûtiya kurdî ya wêje û wergerê hate damezrandin. Bi avakirina Instutiyê re kovareke wêjeyî ya bi navê Avaşîn jî dest bi weşanê kir. Di hejmara yekem de çîroka min a bi navê “Çend Bîstik Ji Şoreşê”  û gotareke ku min ji tirkî wergerandibû belav bûn. Ji xwe piştî salekê min di birêvebiriya Instutiyê de cîh girt û wek berpirsiyar û redaktorê kovara Avaşîn xebat kir. Di wê demê de gelek nivîs, helbest û wergerên min jî hem di rojname û hem jî di kovaran de hati weşandin. Wek mînak Avaşîn, Nûdem, Paşgoya Ozgur Polîtakê û Rewşen de hatin weşandin. Di heman demê de min zêdeyî salekê jî di Azadiya Welat de nivîsî.

Ewilî dixwazim li ser “Evîna Bêcirekî” bipirsim, we kengî û çawa dest bi nîvîsandina wê kir, hinekî dikarin qala serboriya wê bikin?

“Evîna Bêcirekî” di serê min de wek çîrokeke kurt hebû. Lê paşê leheng û çîrokê xwe bêcir kirin û ez bi dû xwe de kaş kirim. Min wiha dît ku bûye roman. Piştî berhema min a bi navê “Mextel”, “Evîna Bêcirekî” hem xew li min herimand û hem jî hemû jiyana min bi xwe û pirsgirêkên xwe ve mujûl kir. Di gelek deveran de leheng û rola xwe li hev nedikirin. Heta min ew hogirî hev dikirin, ez pê dihesiyam ku çîroka min hatiye û li ber dîwarekî bilind asê maye. Îca di wê navberê de jiyana malbatî û bernameyên min ên telefizyonê jî, zêdebûna li ser kezebû bûn... Min gelek caran digot, kengî ez wextê nivîsandinê bibînim û binivîsim… Ji dema ku wek mijar di serê min de form girt û heta ku min qedand ez bawer dikim sê meh wext derbas bû.   

Ji bo em nêzî kar û barên we yên wêjeyî bibin, bi giştî hûn dikarin qala poetîka wêjeya xwe bikin?

Dema di serê min de fikra çîrokekê dimeye an jî bûyerek diqewime ku hestên min dilerizine, ez êdî nema karim xwe ji wê rizgar bikim. Ez êdî ji jiyanê qut dibim. Bi temamî derbasî cîhana xewn û xeyalê dibim... Yek ji tabetiya min a kar ew e; dema ez dest bi karekî dikim, ez divê biqedînim. Ez hez ji karên nîvkuştî nakim. Heger min hevoka pêşî nivîsî divê bi ya dawî biqedînim. Di prosesa nivîsandinê de xwe bi temamî didim berhema xwe. Dixwazim hemû têkilîyên xwe yên mirovî, sohbet, xwendin û xeyala xwe di çarçoveya çîroka di nivîsim de eyar bikim. Di vê demê de nîvê raman, ruh û xeyala min jiyaneke berhemî ya afrandinî dijî, nîvê din diçe kar, li kolanan digere û karên rojane dike. Lê xweska ew derfeta min hebûya ku min karibûya di pêvajoya afrandinê de hemû wexta xwe dabûya afrandina berhemê... Wekî din ti rê û rêbazên tune ne ku tu karibî dereweke ewqas mezin wek ku rast be, bi hezaran kesan bidî bawer kirin û wan rakişînî nava wê dunyaya rastî ku hîmê wê li ser derewan hatiye lêkirin. Bi ya min sêhra wêje û hunerî jî di vir de ye...

Ji roman, çîrok, helbest û heta wergerê em dibînin ku cenabê te berhemdar e… Çi hêza we ya wêjeyê û nivîsê xurt dike?

Dema ku mirov bi xwe hesiya ku qedera mirov, civat, aborî û xwezaya ku mirov aîdê wê ye, ne di destê mirov de ye lê di destê biyaniyan de ye, mirov nikare wek pêwist li ser jiyan û hawîra xwe bibe xwedî gotin û jiyaneke guncaw bijî, mirov bi êşên pir alî dihese û hingê êşa mirov gelek dijwar dibe. Mirov xwe êşiyayî û tenê hîs dike. Hingê nivîsandin dibe zimanê ruh û ramanê. Bi min re jî, gelek caran ev hest çêdibin. Ew dev ji min bernadin. Bi wext re ew li ser ruh û hişê min dibin bar û min di bin giraniyê de jar dikin. Di vê demê de ez tenê dimînim. Ji jiyana rojane direvim û derbasî jiyana xeyalî dibim. Ji xwe re li stargeheke xewle û xeyalî digerim. Digel bûyer û lehengên wan yên dijber û nakok dikevim cengek nexuyayî. Ser û ruhê min vedigerin qada şer e. Li aliyekî hezkiriyên min û li aliyekî din jî, dijberên wan. Ez wan berdidim hev. Biêşandina hezkiriyên xwe re diêşim, bi ya dijberên wan şa dibim. Lê dîsa jî hestên xwe ji bo her du aliyan jî diyar nakim… Ez bawer dikim ku guhdarîkirin, dîtin, hîskirin û heskirin min ber bi tenêtiyê ve dibin, wêje û nivîskarî min li jiyanê vedigerinîn. Loma jî car tê ez bi kurtî û tîriya helbestekê dijîm, car tê jî, ez bi berfirehî û giraniya romenekê li jiyanê vedigerim.

Niha çi hene li ber destê we ku hûn li ser dixebitin, dinivîsin, difikirin…?

Niha çîrokek bi navê “Çarî” heye ku wek pirtûk ji bo çapê tê amadekirin. Min berî niha şanoya bi navê “Xatûn Jûliya” ji swêdî wergeran û ji bo çapê şand. Wek pexşan jî niha romaneke dîrokî li ber destê min heye. Wisa xuya dike ku dê dema çêbûna wê zêde dirêj bibe. Ji bilî wê çîrokek dirêj heye ez li ser dixebitim. Jixwe helbest jiyana min e, her kêlî û dem li ber çêbûnê ne.  

Mijarên ku dibin astengî an jî acizî yên ji bo nivîskariya we hene?

Mijara herî ku zêde li pêşiya min asteng e, nebûna şert û mercên nivîskariyeke profesiyonel e. Ez wek pêwist wext ji bo berhemên xwe nabînim ku ez wan li gora dilê xwe û di wext de binivîsim… Rewşa malbatî jî heye. Koçberî, nebûna hewa û atmosfera jiyana bi kurmancî. Wekî din jî, kurmancî nivîskarên xwe di warê zimanî de bi berhemên piralî (berhemên wergerandî û roman, çîrok, şano û lêkolînên bi kurdî) bixwedî nake.

Dawî jî, bazara zimanê kurdî pir pir teng e. Pirtûk belav nabin.

Bi giştî hûn dikarin qala xwendinên xwe û pirtûkxaneya xwe bikin? Hima bi ser re jî be, peşengên pirtûkxaneya we kî ne?

Ez bi kurdî, swêdî û tirkî berhemên nivîskarên ji gelek welatan ên wêjeyî dixwînim. Ez pir hindik caran berhemekê du caran dixwînim. Di pirtûkxaneya min de hejmarek baş a roman, çîrok û helbestên  kurdî hene. Min niha ji xwe re kireye kar ez berhemên nivîskarên nû dixwînim, ez bi sê zimanan rojane dixwînim. Tenê bi kurdî dinivîsim. Bi giştî nivîskarên klasîk û romantîk ji bo min pir hêja û girîng in.

Lehengên we yê/n edebî kî y/ne?

Heta niha di berhemên min de yên derketine pêş muxalîf, bêcir, durist û bêmirad in.

We îsal ji nivîskarên nû kî xwendin û hûn ji nivîskarên nû kê diecibînin?

Nivîskarên nû û kevn kî ne? Ji bilî yên Sovyeta hilweşiyayî, nivîskariya kurmancî berî bi bîst an sîh salan dest pê dike. Heta berî bi deh salan jî, pir hindik nivîskar hebûn. Di nava van deh salan hinek navên nû hatin bihîstin, ew jî pir hindik in. Bi rastî jî, ez nizanim ez ê kêyan di kategoriya kevn de û kêyan jî ya di nû de bi cîh bikim.

Di wêjeya kurmancî de hûn “temsîla jinê” çawa dibînin û dinirxînin?

Ez gelek kêm û hindik dibînim. Jinên kurd di siyasetê de aktîf cî digirin, dibistanên bilind xwendine, bi kurdî diaxivin lê çima wek pêwist beşdarî avakirina wêjeya kurdî nabin. Hejmarek helbestvan û nivîskaran nas dikim ku bi kurmancî dinivîsin. Lê min heta niha tenê romenek xwendiye ku jineke kurd nivîsandiye. Çend hebên din jî muheqeq wê hebin. Lê ev têr nake. Divê jinên kurd me ji cîhana xwe ya ramanî û hîs bêpar nehêlin. Em dizanin ku jinên kurd êş û şahiyên civata xwe pir alî dijîn. Karineke wan vegotinî jî heye. Ya pêwist li vir ew e ku divê alîkarî bi wan re were kirin. Li vir dikare rêxistinên jinan piyê xwe deynin erdê û jinan ji bo nivîskariya wêjeyî teşwîq bikin.

Li gorî we edebiyata kurdî ber bi ku ve diçe? Têbîniyên xwe dikarin bibêjin?

Wêjeya kurmancî hevok bi hevok bi awayekî kulek pêş dikeve. Pêşketina heyî ne li gorî hêza kurmancî ye. Hejmara kesên ku îro kurmancî aktîf bi kar tînin bi milyonan e. Bi sedhezaran jî, dikarin bê pirsgirêk romanekê bi kurdî bixwînin û jê fêm bikin. Lê tu li hejmara nivîskarên qenc û xerabên binêre hejmarek pir hindik e. Te behsa berî bi deh salan kir. Ka di nava deh salan de çend navên nû li nivîskarên me yên lûtkeyî zêde bûne? Ji xwe rewşa yên ku ji kevn de divîsin jî li holê ye. Van nivîskarên ku hene çi li vegotina kurmacî zêde kirine, bi romanên xwe kîjan derfet li pêşiya romannivîsîna kurdî vekirine, reseniyeke çawa li cem wan heye. Ev ji bo helbestvanên me jî derbas dibe, ez bi xwe ti nûbûn û hunereke bilind a pêşeng di helbestvaniya kurdî de nabînim. Xwedubûrekirin, klîşe, peyvên hezarbare...  Ji bo ku em ji vê gerîneka kor û bêber rizgar bibin, divê jiyaneke wêjeyî hebe. Lê ez tevî hertiştî jî bi hêvî me.

Ji bo ku ez bi hemû berhemên we yên çapûyî nizanim dipirsim. Di derbarê berhemên we yên çapbûyî de hûn dixwazin bi me re çi parve bikin?

Yekemîn pirtûka min a helbestan bi navê “Awurên Bi Hêvî” (Weşanxaneya Rewşen, 1999), duyemîn pirtûka helbestî “Xem Vedixwim Bi Tasa Sor Ji Demê” (Weşanxaneya Medya, 2000), pirtûka helbestan a sêyemîn “Peyvên Êşmij” e ( Nûdem, 2004), romana min a yekemîn “Sê Terîş” (2007) Stockholm, pirtûka pexşan-helbestî “Mextel” (APCK, 2009) û herî dawî jî “Evîna Bêcirekî” (Weşanên Lîsê) îsal hate weşandin. Niha çîroka min a bi navê “Çarik” ji aliyê weşanxaneya Navenda Pedagojî ya Kurdî ve wek pirtûk tê çapkirin. Wek pirtûkên wergerê jî heta niha min berhemên bi navên “Moa û Pelle”, “Madîken”, “Gurequm” ji bo zarokan, romana “Ciwanên Îro” ji bo ciwanan,  romanên wek “Gulvedana Gezgezkê” û “Şahînşahê Portekîzê û Qad”, pirtûka helbestê bi navê “Warê Êvarê” ya Per Lagerkvist û piyesa şanoyê ya bi navê “Xatûn Jûliya” ya A. Strindberg ji swêdî wergerandine kurmancî.

Li ser xebatên we yên ji bo zarokan, hûn çi difikirin?

Li vir ez dixwazim bi taybetî li ser wêjeya zarokan tiştekî bibêjim. Di demên berê de zarokên kurdan bi çîrok, leyistik û axaftina nav malê fêrî kurdî dibûn. Bi çûna dibistanê ew bi zimanê tirkî re dihatin himberî hev. Heta wê demê zarokan bingeheke xurt a zimanî digirtin. Ji xwe li bajarên kurdan jî bingeha zimanê kurdî hebû. Lê îro ev êdî têr nake. Ji ber serhejmariyeke mezin a kurdan li bajaran dijîn. Li van deran jî bi piranî zimanê biyanî têne bikaranîn. Zarokên kurdan êdî nema bi kurdî dileyizin. Divê pirtûkên bi wêne û bi nivîsên di asta zarokan de bêne amadekirin.  Min heta niha hejmarek pirtûk ji bo zarokan wergerandin. Her wisa min gelek fîlmên zarokan ji bo telefizyonên kurdî dublaj kirin.

Heta niha di nivîskariya xwe de, hûn li ser çi mijûl dibûn?

Min pêşî bi helbestê destpêkir. Paşê bi çîrok û romanê berdewam kir. Bêguman wergêr jî hatin. Yanî min bi berekî teng destpêkir, dû re min berê xwe fireh kir. Wek mijar heta niha ti guhertin di nivîskariya min de çênebûye. Piraniya mijarên min ên di helbest, çîrok û romanê de têkoşîna siyasî ya kurdan e. Tenê di berhema “Mextel” de min motîfeke dîrokî nivîsî. Lê dîsa jî bi îro ve girê da. Lê di warê form, dewlemendkirina naverok, ceribandina teknîkên nû û cuda di nivîskariyê de guhertinê baş hene. Niha ez bêtir ji tecrûbeyên biyaniyan sûdê werdigirim.

 

Di têkiliya jiyan û nivîskariya we de, tiştê/a ku te nedixwest biqewime çi ye / çi ne?

Min nedixwest ku jiyana min a rojane û jiyana min a wêjeyî wisa bi hev re nakok bin. Min nedixwest ku ez ji wêjeyê pêştir bi karekî din dakevim. Min nedixwest ên li derdora min ji min gazinan bikin, ji ber ku nivîskarî wext û pêdaketineke zêde dixwaze. Min nedixwest ez bi wê rastiyê bihesim ku xwendevanên kurmanciyê pir hindik in. Dîsa min nedixwest ku jiyana min ew qas dûrî çavkaniya berhemên min be.   

Ji bo nivîskariya xwe, hûn xweziya xwe bi çi tînin?

Yek ji sedemên ku ez ber bi nivîskariyê de deft dam, hatina min a Swêdê bû. Li Swêdê ez li civateke kurdewarî rast hatim. Berhemên bi kurdî li Swêdê zêde bûn, kovar û dezgehên kurdî yên li Swêdê ew derfeta ku ez qûtê xwe yê nivîskariyê bi kurdî bistînim da min. Yan na bi giştî, di nivîskariya kurmanciyê de tiştek ku mirov xweziya xwe pê bîne tûne. Serêşî, pirsgirîkên weşanî, hindik belabûna berheman, rexneyên zanistî yên li berheman û hwd. Tenê ya dilê min xweş dike ew e ku heta niha hemû berhemên min çapbûne.

Bi giştî rewşa nivîskarên kurd li Swêd, hal û wextê wan, başî û xerabiya wan… ji çi mane û ji çi xwedîderfet in?

Dewleta Swêd salên berê derfeteke baş a aborî ji bo wêjeya biyanî vediqetand. Nivîskarên kurd jî, ji vê derfetê sûd wergirtin û hinek berhem pêşkêş kirin. Lê piştî demekê ev derfet hindik bûn. Hejmara pirtûk û weşanxaneyên kurmacî bi carekê re nema. Li aliyekî din jî, nivîskarên li Swêd dijîn, ji civat, nexşe, xweza, leheng, bûyer, derûniya mirov û jiyana rojane ya mirovên xwe dûr in. Ev bi serê pirsgirêkek cidî ne.

Romana kurdî ya îroyîn, hûn çawa dibînin?

Heger mirov behsa romana kurmanciyê bike divê mirov di destpêkê de behsa Erebê Şemo, Heciyê Cindî, Şakirê Xudo bike. Ev nivîskarên pêşî ne ku dest avêtine romanê. Ev nivîskarên navborî li Sovyeta Sosyalîst dijiyan. Bi derfetên sosyalîzmê (di warê siyasî de kurdan ti xêr ji sosyalîzma real nedîtin) wan karî romanên wek Kela Dimdimê, Şivanê Kurd, Hewarî, Dê û dêmarî û gelekên din pêşkêş bikin. Mala wan ava… Dema mirov li van hemû berheman hûr dibe mirov kurmanciyeke resen dibîne. Ji hevoksaziyê heta bi şêwazê vegotinê xwerû bi kurmacî ye. Ev ji bo pexşana kurmancî bingeh e.  Piştî vê destnîşankirinê em vegerin rewşa îroyê ya romana kurmanciyê. Bi nêrîna min hewldan hene lê em hê jî, ji wê asta divê em lê bin gelek dûr in. Gelek sedemên vê yên siyasî û civakî hene. Wek zextên li ser kurmanciyê, nebûna perwerdeya bi kurdî, nebûna bazarê,nivîskariya amator, nebûna jiyaneke wêjeyî û gelek sedemên din hene. Dema mirov van hemû sedemên dijber li ber çavan digire, mirov şikra xwe bi mînakên hene tîne. Lê hezar carî mixabin e ku tevî van şertan jî, îro dikarîbû romana kurmancî gelek li pêştir ba.

Tekiliya biyografî, serpêhatiya nivîskêr û romannûsiya kurmancî hûn çawa dinirxînin?

Nivîskar ji berhemên dixwîne, ji tecrûbe û jiyana xwe ya rojane, ji têkiliya kesên li derdora xwe û bi giştî jî ji bûyerên diqewime sûdê werdigire. Heger ev sûdwergirtin ji bo zimanên din rêbazeke rast be, ev ji bo zimanê kurdî sedî sed rast e. Ji ber ku di pirtûkxaneya nivîskarên kurd de bi sedan pirtûkên wêjeyî, dîrokî, siyasî, derûnî, zanistî û teknîkî yên bi zimanê kurmanciyê tune ye ku nivîskar karibe ji wan sûdê werbigire. Heger tu perwerdenebûna bi zimanê dayikê jî li van şertên dijber zêde bikî, çîroka me ya trajîk temam dibe... Ji ber vê ye ku nivîskarên heyî heta niha jî derbasî cîhana ziman û rûhê hevbeş ê civaka kurdî nebûne û nekarîne xelekên jiyana çandî û civakî yên serdemên berê û yên niha bi hev ve girêbidin. Nivîskarên kurdî ji jiyana rasteqînî ne ku sûdê werdigirin lê wê bi xwe wek biyografiyayê dinivîsin. Yanî ew bêtir di bin tesîra bûyerên xuyayî yên jiyana xwe û derdora xwe de dimînin û wan dikin mijar. Loma jî ziman, naverok û lehengên romanê gelek caran bi mirov basît û naskirî tên. Roman an jî çîrok ji hûnandineke hunerî û teknîkî dûr e. Leyistik û dolabên wêjeyî wek pêwist nayên bikar anîn. Ji loma jî kûrahiyeke wêjeyî dernakeve. Wek serencama vê jî karekterên ku bi tevger û zimanê xwe me veciniqîne heta niha ji pênûsan nezane.

Piraniya nivîskarên li Bakur û Tirkîyê ne, an mamoste ne an jî wê bibin mamoste? Li Swêd çawa ye? Hûn vêya çawa dinirxînin?

Di destpêkê de kesên dinivîsandin feqe û mele bûn, hê me nû xwe ji vegotina wan a bêrêkûpêk û bêsîstem rizgar kiribû vê carê jî me xwe di tora zimanê hişk û teknîkî ya mamosteyan de dît. Sedema ku ew di nivîskariya kurmanciyê de derdikevin pêş gelo ji ber sîstema pişaftinê ye ku xwendin û nivîsandina kurdî di nava gel de belav nebûye? Ez bawer dikim mamoste di dema perwerdeyê de bi rola zimanê dayikê dihesin û dixwazin di vê mijarê de tiştnan bikin. Dema dibînin ku wêjeya kurmancî hê beyar e, ew zend û bendan vedimalin, dest bi şov kirin û tov avêtinê dikin. Lê xeta wan çiqas rast e, tovê wan firîk e yan gihayî nexema wan e. Li vir a ku ji bo me hemayan derbas dibe ev e; em xwedî karîneke xwezayî ya wêjeyî ne yan na? Heger bersiva me erê be, pişt re jî, divê em bersiva pirsa duyemîn bidin; zimanê min heta kîjan radeyê ji çavkaniya rûhê kurdewarî bixwedî bûye û ez ê karibim pê cîhaneke hûnerî biafirînim. Heger bersiva mirov erê be, êdî yek pîşeyeke mirov heye, ew jî nivîskarî ye. Bawer dikim nivîskarên li swêd jî piraniya wan mamoste ne.

Ku em qala xwendevanên we bikin, ew kî ne?

Ez jî xwendevanê nivîskarên kurd im, nivîskar û xwendevanên kurd jî xwedevanên min in. Ez çima wisa dibêjim, ji ber ku piraniya xwendevanên kurd nivîskar in jî. Ev bi serê xwe tirajedî ye. Heger nivîskar û xwendevanên zimanekî wek hev bin, ev tê wê wateyê ku xwelîserî zêde ye. Lê dîsa jî, hejmarek xwendevanên min hene ku nanivîsin û xort in. Ev yek min dilxweş dike. Wekî din jî, ez divê bêjim ku xwendevanên min sadiq in û her diçe zêde dibin. Di navbera xwendevan û berhemên min de têkiliyeke li derveyî Serkan Birûsk çêbûye. Bi rastî jî ez bi xwe gelekî hewl didim ku xwe di pişt berhemê de veşêrim û bihêlim berhem bi xwe rêya hezkirin û jiyanê ji xwe re bibîne. Îca niha dibîne, dû re dibîne, yan jî qet nabîne ew serêşa wan e.

Em dizanin hûn ji Mêrdînê ne; lê devoka serhêde bi awayekî xwezayî di berhemên we de heye?Li ser diyalekt û kelepora kurmancî dîtinên we?

Ji ber şert û mercên siyasî, nexşeyî, pir çandî (etnîsîteyî), xwezaya asê û dereng hatina kapîtalîzmê kelepora me ya çandî di wextê xwe de nehate berhevkirin û nebû alavên perwerdê ku hemû gelê me jê sûd bigire û bibe bingeha nasnameya me ya neteweyî. Zimanê me jî bi heman rengî, heta niha jî diyalekteke serekî û navendî derneketiye pêş. Du diyalektên serekî ser bi ser di pêşbaziyê de ne. Yên din jî bi dû wan de tên... Diyalektên me jî di nava xwe de ji zaravayan pêktên. Her diyalekteke me xwedî dewlemendiyeke vegotinî ye. Ji ber ku serhejmar û nexşeya devokên kurdî bi qasî ya gelek welatan e ku îro di warê wêje, huner û zanistê de gelek li pêş in. Wek mînak Norwêçî, Danmarkî, Fînladî û hê gelek zimanên din hene ku axaftevanên wan di navbera 3 heta 4 milyonan de têne guhertin. Îca bê guman ew ê ev devokên diyalektên kurdî jî di hundirê xwe de gelek dewlemend bin. Yek ji van devokên kurmancîyê ya dewlend a Serheda ye. Ez hinek tiştan destnîşan bikim û wan ji lêkolîneran re bihêlim. Têkilîya devoka serhedê ya bi ermankî, tirkî û farisî re di warê çandî û peyvê de ew gelek dewlemend kiriye, lê di warê rêzimanî de jî, ew hinekî bi sînor kireye û heta radeyekê ew hinekî kesixandiye. Wek mînak di devoka serhedê de nêr û mê winda bûye (hinek dibêjin ya tirkî ye), daçeka “ji” gelek caran nayê bikar anîn. Li şûna “ji te re”, “te ra”. Yên din jî gelek caran ne di şûnan xwe de têne bikaranîn... Beşek zaroktiya min li deşta Mûşê derbasbû. Min di wê demê de li gelek çîrokên gelêrî guhdarî kir. Sitranên civatê û yên dewetan, çîrok û serpêhatiyên li ser cin û eshabeyan di şevên zivistanê yên sar de tesîreke gelek berfireh li me dikir. Li aliyekî dewlemendiya çandî ya herêma Omeriya û li aliyekî din jî ya Serheda.  

Li gorî we rexneya wêjeyî divê çawa be?An jî hûn ji kîjan şêweyên rexneyê aciz in?

Rexnegir bi zanista zimanî û wêjeyî berhaman li êlekê dixe, ya baş û xerab ji hev vediqetîne. Form û naveroka berheman di çarçoveya zanistî de ji hev dixe. Yek bi yek alav û malzemeyên di avakirina berhemê de hatine bikar anîn dinirxîne. Li ser lêhatin û reseniya wan alavan radiweste. Hostetiya di avakirin û dariştina berhemê de heye eşkere dike. Xwe bi alîkariya van alavan digihîne binhişê nivîskar. Loma jî, pêwist e ku rexne xwedî pîvanên zanistî be. Zanist jî, li ser hest û hîsan, dilxwestin û hevparastinê, zikreşî û dexisandinê ava nabe. Ya ku min herî zêde diêşîne ev cure rexnegirî ye... Rexneya di wateya rasteqîn de be, ast û seviya wêjeyê gelek bilind dike. Ew bi xebata xwe ya zanistî ji nivîskarên xwedî karîn û kabîliyet re rê xweş dikin. Cewherên veşartî derdixin pêş... Ha em divê li vir kesên danasîn û rexne dikin ji hev cuda bikin. Ya ku heta niha di wêjeya kurdî de têkirin danasîn e. Rexnegirîya di wateya zanista wêjeyî de... ez çi bêjim? Hê zû ye...

Derbarê “Şêwir û komên xwendinê”de dîtinên we?

Heger rola rexnegiriyê nedin xwe, berheman mahkûm nekin, nivîskaran dadgeh nekin û di çarçoveya nirxandin û xwepêşxistinê de be gelek baş e. Sûda wan ji bo kesên beşdar dibin gelek zêde heye. Di demekê de ku înstutiyên me yên wêjeyî, perwerda û zanîngehên me tune ne, em neçar in xwe bi xwe hewl bidin, xwe perwerde bikin. Loma jî niha “Şêwir û komên xwedinê” gelek maqûl in. Heta ciyekî be jî, ji bo kesên beşdar dibin pêvaneke wêjeyî çêdike. Dibe ku sibe gelek rexnegirên hêja ji van civînan derkevin... Ez ji bo xwe bibêjim di nivîskariya min de sûde kombûneke bi vî rengî gelek hêja ye. Ez ne şaş bim, piştî salên 1997an bû ku me li Stockholmê li Înstutiya Kurdî komeke wisa ava kiribû. Di wêdemê de gelek nivîskar û rewşenbîr bi awayekî rêk û pêk hatibûn û beşdarî civînan bibûn. Me gelek berhem jî nirxandibûn.  

Salên 1990î di nivîskariya we de li ku ye?

Salên 1980yî û 1990î di jiyan û nivîskariya min de xwedî şopên gelek kûr in. Hem hêvî, hem şikestin, hem serhildan û hem jî serkutkirin, lehengên neteweyî û yên xwefiroş, zindan û çiya, koçberî, şewitandina gundan, tirs, şikenandina tirsî ya li ser esasê kuştin û mirinê... Di nava çend salekî de min zêdeyî deh ap, pismam û dotmamên xwe di şer de winda kir. Girtin û êşkence, tenêtî, rev, koç, berxwedan û çîrokên berxwedanê yên li zindan û serê çiyê, hiş û ramana min a rojane dagirkiribû. Yanî jiyaneke biêş û birîndar ku heta niha jî der e. Ji nişkê de derbeya eskerî tê û her kesên li derdora te hene dibin hedef û têne êşandin.  

Ku em vegerin ser şanoyê, we dixwest kîjan berhem, bûyer an jî mijar di şanoya kurdî hebin?

Şano yek ji sê stuna herî esasî û serekî ya wêjeyê ye. Pêşî helbest û dû re şano, dawiyaya jî roman tê, her sê bi hev re wêjeyê pêktînin. Ez şanoyê di navbera helbest û pexşanê de wek pirê dibînim. Hem ji her du xuşkên xwe bixwedî dibe û hem jî her dukan bixwedî dike. Ji loma jî şanogerên herên jîr di pexşan û helbestê de jî gelek navdar bûne. Têkiliya min bi şanoyê re mixabin gelek bi sînor e. Divê li ser vê beşê jî cidî rawestim. Piştî vê rexnedanê mijarên ku ez ê bixwazibim wan li ser dikê bibînim. Bawer dikim, ez ê pir şa bibim dema ez li ser dika şanoyê bibînim ku çîrok û serpêhatiyên gelêrî bi şîroveyeke nûjen digel mijarên aktuel têne pêşkêşkirin. Bê guman Siband û Xecê, Mem û Zîn û bi dehan serpêhatî û çîrokên gelêrî dikarin bi gelek cureyan bêne şîrovekirin û leyistîn. Wekî din jî hêvî dakim ku piyesa Xatun Juliya ya A. Strindberg ku min ji swêdî wergerandiye û gelek berhemên din ên wergerandî bikêrî şano û şanogerên kurd bên.    

Berhemên honakî “fiction” divê çiqasî li bûyerên polîtîk û birdozî ên deme hûr bibin?

Heger mirov karibe derew û rastiyan di nava hev de xweşik bihûne û di formeke wêjeyî ya bi rêk û pêk de pêşkêş bike, problem tune. Dibe berhemeke wêjeyî û ji xwe dê sûda wê hem li ziman û hem jî li zanista civakî hebe. Ya girîng ew e ku mirov divê pîvanên wêjeyî baş bikar bîne. Mirov dikare mijarên polîtîk û bîrdoziyê romantîze bike, mirov dikare bi awayekî realîst û naturalîstî jî bide... Li vir mijar vedigere ser zîrektiya nivîskar. Ji bo ku nivîskar karibe xwe berde kûrahiya rûhê takekesan divê ji xeyal û zanista xwe ya civakî sûdê bigire. Neqilkirina bûyeran û tevgera xuyayî ya mirovan li himberî nakokiyan ji çarçoveya nûçeyî û belgeyî derbas nabe. Lê pêwistiya me bi rêbazên din ên ji hundir ve naskirina mirovan heye. Vegotina serpêhatiya wan bi awayekî çîrokî me nêzîkî jiyana wan dike û xemxariyê bi me re rasterast çê dike. Bi dîtina min bê ku stunên esasî yên bîrdozî û polîtîkayî hilweşîne, rastiyan berevajî neke, pîvanên exlaqî li ber çavan bigire, xapandin û propoxandeyeke erzan ji bo xwe neke armanc, berhemên honakî dikarin bi van mijaran rabin. Wan û rastiya wan bi ziman û derfetên wêjeyî pêşkêşî me bikin.

Li gora we nivîskariya kurdî û rojeva kurda çi qasî li hev dike?

Rojeva me rojeveke polîtîk e. Li hemû beşên Kurdistanê rojeva sereke berxwedana siyasî ye. Ji dayikên me bigire, heta kalên me, ji dîndarên me bigire heta xwedênenasên me, bi giştî hema bêje hemû civat bi polîtîkayê eleqedar e. Mijar û temaya rojane siyaset û bîrdozî ye. Ev yek tu bixwazî nexwazî tesîrê li nivîskarî û hunerê dike. Nivîskar û hunermendên kurd jî, hewl didin bi awayekî hestî vê rojevê zeft bikin, wê li gorî karîn û hêza xwe ya hunerî û ramanî bistrên û pêşkêş bikin. Nivîskariya kurd a wêjeyî di vê meseleya polîtîkî de bi giştî dibe du an jî sê beş. Yên ku bi kîna xwe ya li dijî tevgera azadiyê reşnameyan dinivîsin û yên ku egîtnameyan li ser şoreşê dinivîsin. Kategoriyeke navberî heye ku hem dewlet û hem jî tevgera azadiyê wek hev dinirxînin û bi çavên Swêdiyan li bûyerên welatê xwe dinêrin. Têkiliya wan bi ziman û êşa welêt re têkiliyeke teknîkî û sûdwergirtinî ye. Herwiha jî baweriya wan bi xwedevanên kurmancî jî nayê. Çawa berhema wan bi kurdî derdikeve, bê ku hejmarek pir zêde jê bê firotin, rexne û danasînên cidî li ser bêne nivîsandin, du an jî sê caran bê çapkirin, ew bi derfetên xwe wê li zimanê fermî werdigerînin... Lê ez dibêjim nivîskarekî ku bi kurdî dinivîse divê ji her kesî bêtir bi êş, şahî û xemên civaka xwe zanibe. Ji hundir ve li bûyeran binêre,wan hîs bike, wan bijî û wan bi awayê xwe lê di qalibê zanista hûnera vebêjiyê de biafirîne. Hingê berhem û nivîskarên resen derdikevin holê yên ku bi rastiya civakî re guncaw in.  Dawiya dawî ez wek Serkan Birûsk nivîskarê kurmanciya birîndar im. Zimanê ez pê dinivîsim bi derba kuştinê birîndar bûye lê ji ber bûnyeya xwe ya saxlem nemiriye. Îca ez ê bi vî zimanê birîndar binivîsim û ez ê êşa wê his nekim!

Ji bo mirov bibe “helbestvan” divê xwedî çi be?

Te pirsa herî xweş û xweşik hişt dawî. Divê mirov ji çêbûna xwe xwedî ruheke helbestî be. Heger ev hebe, dimîne ku mirov bi vê karîna xwe ya xwezayî (Xwedêdayî) bihese û binivîse, binivîse... Heta ku mirov deng û rengê resen û cuda yê ruhê xwe bibîne.  Tu ê li wî dengê ruhê xwe guhdarî bikî, wî dengî ne asteng bikî, ne jî ji ber şerm bikî, bihêle bila bi azadî bikene, bienire û bigirî. Tu dê xwe li ber pêla hestan berdî, bi alîkariya leyistina bi peyvan. Helbestên nenivîsî yên xwezayê û yên nivîsî bixwîne. Ti carî erzka wî zarokê bêcir ê di ruhê xwe de neşikîne…

Pirsa Mewlud Oğuz e, dipirse: “Tête gotin ku hunermendên rasteqîn şahidên dema xwe ne- û  ez bixwe nivîskarên rasteqîn weke hunermend qebûl dikim-  ku ev nivîskar di heman demê de yên ku herka dema xwe, bîr û boçûnên dema xwe diguherînin. di derbarê vê yekê de Serkan Brûsk çi difikire?”

Heger em hunermendiyê di çarçoveya şahidiya serdema xwe de bi sînor bikin, em ê rol û misyona hunermendiyê gelek teng binirxînin. Hunermendiya nivîskarên rasteqînî ew e ku bi awayekî rexneyî serdema xwe analîz dikin, nependî û razên wê bi riya berhemên xwe yên wêjeyî û rewşenbîrî eşkere dikin. Me ji yekberî û nerîna ber piyê me rizgar dike. Me bi jiyanê dihesîne. Cudabûna nivîskarên wêjeyê ji nivîskarên ku berhemên lêkolînî û rewşenbîr dinivîsin, di vê de ye ku ew li pêşiya helwdana aqil a ku dixwaze jiyana me ji hestan ziwa bike, ruhê me vegurîne çolistanê, madiyatê li ser manewiyata me ferz bike, dibe asteng.