ARSEN POLADOV: JI BO KURDAN ŞANO PÊDIVÎ YE

                                      

Rojnama Welat (10-16 Cotmeh 1993) Hevpeyvîn: Zahîr Kayan

Sê rewşenbirên kurd ên ji Ermenîstanê li ser daxwaza NÇM, di 19ê îlonê de hatine Stenbolê. Ev her sê kes jî di warê xwe de xwedî nav û deng in; di pêşiya tiyatroyê de Arsen Polat, di warê dengbêjiyê de Aslîka Qadir di hêla bikaranîna amûrên muzîkê de Egîdê Cimo. Niha em li jêrê ji bo xwendevanên xwe vê hevpeyvînê pêşkêş dikin.

Mamoste Arsen Polat hûn dikarin xwe bi me bidin naskirin?

Belê, ez dimînim li bajarê Yêrîvanê, li Ermenîstanê ez li tiyatroya pandomîma ya dewletê dixebitim. Ev e 20 sal e, ez seroktiyê li vê tiyatroyê dikim. Tiyatro gelek eyan e, ne ku tenê li Ermenîstan e, wisa jî li gelek welatên Ewropayê tiyatro çûye tûrneyê, bawer bikî li temama Ûrisatê dixwazim bibêjim ku tiyatro di nava van 20 salan de gelek eyan tê hesab kirin. Çawa ji tiyatroya dinyayê yekê baş e.

Ez dixwazim ji we re tiştekî din bipirsim. Hûn rewşa Bakûrê Kurdistanê û Başûr derheqê çand û edebiyatê de çawa dibînin? Di van salên hanê de bi tekoşînê gelek tişt ketin destê me. Hûn derheqê vê de dixwazin çi bibêjin?

Helbet çi tê qewimandin roja îro, di Kurdistana Başûr û Bakûr de em pirr dizanin, lê sed heyf wekî em çawa dibêjin ewqas nêzîk nîne. Ev e cara pêşîn e, em tên vê derê. Hê Kurdistana Başûr me qet nedîtiye. Ji ber wê edebiyat, rabûn û rûniştina gelê me di vê Kurdistanê de gelek dûrî me ye. Me dixwast ku gelek nêzîkî me be, ew rihê me ye bi rih ve, em tevî wan in. Em bi rih ve nêzîkî hev in, çawa dibêjin xwîna me dikşîne, lê sed heyf destê me nagihêje hevdû. Helbet em dixwazin şixulên gelekî baş bikin. Ev çend sal e, ez dixebitim li Ermenistanê tiyatroya ermeniya wisa jî min tiyatro çêkiriye di Ûrisatê de. Li bajarê Moskovayê pandomîma ewilî dîsa min da vekirinê. Lê ji bo gelê xwe sed heyf min tiştek nekiriye di dereceya şanoyê de. Di dereceya pandomîma lê dema em hatine  dixwazin niha nêzîkî hevala bin, nasiya xwe bidin welatê xwe, wekî em karibin çi lazim be kêrî gelê xwe bên. Û niha jî niyeta min a ewilîn ew e, wisa jî sazbendên me yê eyan Egîdê Cimo, dengbêja me Alîka Qadîr. Em wisa li ser vê dereceyê dişewitîn. Niha bi dil û can bi rih dixwazin tiyatroya kurmancî bidine vekirinê lê ku derê ez nizanim.

Mamoste, gelo ev şanoya ha ku hûn dixwazin li vir bidin çêkirinê, dê bingeha xwe ji çi bigire? Di rastiya gelê me de çi bigire û çi bide xuyan?

Tu dizanî çi ye? Ev pirs vê demê ez dikarim bibêjim ku hebekî çetîn e, lê çi dimîne ku ji bo edebiyata gelê me wekî îro tiyatro gelekî ji bo me gelek lazim e. Bawer bikî ji me re welat çiqas lazim be ewqas jî tiyatro lazim e. Îro em bi tiyatroyê dikarin sifetê gelê xwe bidin kifşkirin, zimanê xwe bidin kifşkirin. Em bi tiyatroyê dikarin bibêjim ku em kî ne. Îro em gelekî dişewitin li ser welatê xwe, lê tiyatroya me hebûya me dê wê şewatê bida dilê temamiya mirovahiyê. Edebiyata me gelekî kevin e. Ez wiha dibînim gelek mînakên edebiyatê giş yê me ne, wan gelan ev nimûne giş ji me dizîne. Sirf mecela me tunebiye ku em bixebitin di vê dergeqê de bi pêşbikevin. Lê ku îro tiyatro kete destê me em ê wisa bikin wan ji me çi biriye em ê wan bi paş ve bînin. Em ên wan naxwazin. Ew ên ku wan biriye bila bidine me, em tenê ji bo tiyatroya xwe dikarin wan bi paş ve bînin.

Gelo rewşa gelê kurd li Sovyetê çawa ne? Em bibêjin li Ermenistanê çawa ne? Navbera wir û vir çi cihê rengiyek heye?

Kurdên Sovyetê baş dijîn, heta roja îroyîn jî weke ez bibêjim xerab dijîn. Bindestin na, serdest in baş dijîn. Lê hema dereceya Ermenistanê her wekî ne ku Ermenistan tenê dereca hemû welatên Sovyetê îro ne rind e. Di navbera me û kurdên Bakûr û Başûr de ev cûdatî heye. Em zimanê xwe bêqedexe dixwînin û rojnameyên xwe serbest dikirin. Radyoya me dibêje û kes ji me re tiştekî nabêje. Em wextê dawetên xwe dikin çiqas der cîranên me hene. Ez ji bo Ermenistanê dibêjim, ew di pêşiya me de têne govend û şahiyên me…

Mamoste Aslîka Qadir em dixwazin hûn xwe bi xwendevanên me re bidine naskirinê?

Ez li Ermenistanê bûme, li wir mezin bûme. Min li wir jî dibistan kuta kiriye. Niha jî di wezaretxaneya rewşenbiriyê de dixebitim. Metodista zimanê Farisî û Ermenî me wisa jî mijûl dibim li mektebên Kurdî de û li ku derê zarokên me hîn dibin.

Min bala xwe da ser van kilamên ku we li vê derê digot. Hûn helbestên xwe çawa çêdikin, ev helbest afirandinên we ne, an na?

Na, ez bi xwe çênakim. Ez 17 salî bûm di unîversîteyê de di qursa yekemîn de hîn dibûm. Egîdê Cîmo ez peyda kirim, yanî ez dîtîm û kilamek ji bo min nivîsîbû… kilama Kurdistan welatê me Kurdistan e milet hemû bira ne, dibe ku we bihîstibe. Çimkî di radiyoyê de gelek caran hatiye gotin. Ew sala 1964an bû di wê salê de ez hesab dikim, dengbêja radyoya Ermenistanê, lê tevî wê dengbêjtiyê ez dersgirtiyê mamostetiyê dikim.

Di navbera zimanê kurdî û ermenî de, di navbera çandên wan de çi ji hevdûrtî an jî berhevtî heye?

Erê, ez nikarim bêjim gelek mînak li ser zaravayên ermeniyan hatine gotin. Yanî helbestvan û nivîskarên ermeniyan gelek îstîfade kirine ji folklora kurdan. Mixabin e ku di dema xwe de helbestvanên me nivîskarên me nikarîbûne, yanî nexastine, mecalê wan tune bûne bixebitin li ser van giliyan. Niha jî ewqas xebat hene em dikarin bêjin ev ya me ye, an jî ya ermeniyan e, em dizanin ku ev ji bingeha edebiyata kurdan tên.

 Mamosteyê min, Egîdê Cimo kî ye?

Ez di sala 1932an de li Ermenistanê ji dayik bûme. Di zarokyiya xwe de min gelek ji sazbendiyê hezdikir, li pey sazbendiyê gelek geriyam. Paşê di sala 1955an de radyoya Kurdî li Yêrîvanê vebû, ez teklîf kirim. Ez çûm di vê dereceya sazbendiyê de min kar kir. Ez çend sal bi çêtînî ketime gundan, ketime radyoyan min hunermendên bi merîfet top kirin, amade kirin û fonda radyoya Kurdî min da dewlemendkirin. Ez çûme kolejê ya sazbendiya Orteyê min ev der di 5 salan de qedand û cardin hatime radiyoyê. Min bi xwendina kolejê ve dereceya xwe ya sazbendiyê hinekî bilindtir kir û gelek afirandinên min hene, em bibêjin li ser piyanoyê, filûtê û hacetên sazbendiyê. Li ser meyê zûrneyê fiqê... li ser kilaman min weke çend kilaman amade kirine. Di radiyoya Kurdî de gelek keda min heye. Min ji hezarî zêdetir kilam û meqam amade kirine.

Dibêjin her Kurdek tena serê xwe hozanek e, ev gotin rast e an?

Li ser vê rastiyê nivîskarê ermeniyan ên eyan Abovyan jî dibêje her jineke kurd û mêrekî kurd dengbêj e. Helbet ev rewş ji kuraniya civata me û ji çand û toreya me tê . Ev yek îro xwe dide nîşan. Ev rastî min jî dîtiye. Di govendên me de, şahiyên me de ev rewş hene.

Ev ji dewlemendiya edebiyata me tê gelo?

Helbet, helbet...

Ev hacetên ku tu li ser wan pispor î, di muzîka me ya gelerî de çiqas têne xebitandin?Di toreya me û muzika me de, ez wiha bibêjim; pêşî bilûr, mey, fîq û tembûr. Her çar hacetên muzika gelerî ne. Ev hacet di kûraniya dîroka me ya edebî de ji aliyê aşiqan ve hatine xebitandin? Gelo ev muzîka ku hûn çêdikin, ev meqamên ku hûn diafirînin bingeha xwe ji destan û baweriyên gelê me distînin?

Muzîka ku em bi van hacetan ve çêdikin, giş ji motîfên gelerî tên. Ez niha li ser poema Heso û Zelxê dixebitim. Ev poêm Vartanêz Papazyan nivîsiye. Min jî li ser xîmên wê “Lûr de lûr”  fantaziya nivîsiye poêma “Heso û Zelxê” di hûndirên xwe de nimûneyên muzîkê dide hewandin.

Mamoste Arsen Polat, xebatên te derheqê tiyatroyê de çi ne, xebatên te di kovar û rojnameyan de derdikevin?

Di kovaren de wisa jî di rojnameyan de gelek gotarên min derheqê tiyatroyê de derketine, hatine neşirkirin. Ji bilî van gotarên min, gelekî jî min pîyes nivîsîne, senaryo dane amade kirin. Ev e 20 sal e, ez di tiyatroyê de dixebitim. Senaryoyan hemû ez dinivîsim. Niha di tiyatroya me de wek 50 afirandinên biçûk henin. Min ev nivîsîne, ez piyesên mezin jî çêdikim ên Viliam Saroyan. Wisa jî li ser Gogol dixebitim. Lê derheqê tiyatroya kurdî de min hê xebatên hêja nekirine. Edebiyata me pirr dewlemend e û wisa jî folklora me, hema ji bo pandomîmayê. Wekî heta roja îroyî bûkê me, ez nizanim li ba we çawa ne, li ba me bûk bi xezûrên xwe re xeber nade. Bi çepik û destan ramanên xwe dide îfadekirin. Ev pandomîma ye.

Mamoste Aslîka Qadir, hûn dikarin di dawî de ji me re tiştekî bibêjin, her wekî armanca hatina we li vir çi ye û we çi dît?

Wela em hatin ji bo daweta NÇMê em hatin wekî xebatan bikin, ji bo miletê xwe, enerjiya xwe ya di vê riyê de bidin xerckirin. Xincî vê yekê Mamoste Arsen Polat got wekî em hîmê tiyatroya Kurdî li vê derê deynîn. Lê me çawa dît wek li vir ev kar bi dijwarî dê pêk bê, wekî li vir her tişt qedexe ye.

 Arsen Polat: Lê tiyatro gere bê çêkirin, ez tim û car dibêjim, dîsa jî dixwazim bibêjim: Eger îro welatê me tune, serbestiya me tune, ev ewqas şerm nîne, lê em sî û çil milyon Kurd in tiyatroyeke me tune be ew şerm e.

 

                                                      

Ji Rojnama Axîna Welat: 

“HEVPEYVÎNEK LIGEL REJÎSORÊ KURD ARSEN POLAT”

 

Axîna Welat: Diyar e wê suhbeta me hinek tevlihevî tê de hebe; çimkî warê ku hun tê de kar dikin ji me re gelekî nenas e. Ji ber vê çendê hevpeyvîna bi we re dikare formek basît bistîne. Ev yek dikare ji pirsa pêşîn bête xuyakirin. Ji kerema xwe re xwe bi xwendevanên me bide nasîn.

Arsen Polat: Li ser min pir tişt hatine gotin û nivîsandin. Li gel wiha jî, di navbera demekê û demekê de, neçar dibim ku gotinên xwe dubare bikim. Ez li Ermanîstanê jidayika xwe bûme. Xwendina xwe ya pêşîn min li Yerîvanê kuta kiriye. Lê belê min xwendina xwe ya şanoyî li Moskoyê bire serî. Piştî min instîtut xilas kir, min li Moskoyê wek aktor li ''Tiyatr Kînoaktiyorov'' kar kir. Li vir jî min dest bi dersên pantomîma kir. Dûre ez li Orjonîkîdzê xebitîm û li vir jî min grûba pantomîmê çê kir. Min bi xwe jî wek aktor dilîst. Sala 1972an bi armanca avakirina tiyatra pantomîma min dawetî Ermanîstanê kirin. Li wir cara yekemîn min, li Yekîtiya Sovyetê tiyatra pantomîma me damerizand.Di qunaxeke gelekî kurt de şanoya me ciyê xwe yê layîq di nav tiyatrên vî janirî de girt. Di pêşbaziyên navneteweyî de me gelek xelat wergirtin û sala 1975an de me xelata yekemîn a festîvala ciwanan û xwendevanên cîhanê stend. Niha jî careke din ez li Moskovayê me lê vê carê ez dê ji bo xwe, ji bo tiyatra kurdan bixebitim.

 -Bi hatina we kêfxweş dibin. Li gora gotina we, we xwendina xwe ya şanoyê li Moskovayê kuta kiriye. Gelo di çi warî de bû? Ma faqulteta pantomîma li vir hebû?

Min înstîtûta şano di warê rejîsoriyê de kuta kiriye. Wê gavê hînkirina pantomîma li Sovyetê tune bû. Dûre Kafîdira li instîtûta sînemayê vebû.

- Çima bi taybetî we ev mijar(janîre) ji xwe re pejirand?

Bi xwe ez rejîsorê şanoyê me, lê min warê karê xwe guhart. Çimkî janîrê pantomîma dijwar e û ez jî hez ji xebata dijwar dikim. Xebata aloz û çetîn bêtir nêzî dilê min e. ji ber vê yekê min dixwast bibim kazkadiyor... Lê wê salê kazkadiyor ji bo sînemayê qebûlnedikirin loma jî min îmtihana rejîsoriyê da, lê pantomîma? Ez ji mêj ve hez jê dikim. Ez hez wê yekê dikim. Gava mirov bikaribe êş û derdên xwe bêdeng xuya bike gotineke Çarlî Çaplîn ya giranbuha heye. Ew dibêje: ''Ji bo  diyarkirina xurcilandina nava xwe pêwistiya mirovatiyê bi tabîrên lalitî heye. Her çiqasî axaftinan mirovan bêdew û sipehî be.'' Ji gotinên vî hosteyê mezin xuya dibe êdî pantomîma çi ye û çi di xwe de gewde dike.

- Ligel wiha jî em ê pirsa xwe bikin. Gelo pantomîma çi ye?

Pantomîma bêjeyeke yewnanî ye, bi wateya xwe ya tîpa wî lêpoktiya û pêşkêşkirina wan tê gotin, ku welatê pantomîma yê pêşîn Yewnanîstan bû, lê ez dibêjim nabe ku em welatekî bikin ciyê çêbûna pantomîma. Heger Darwîn dibêje ku pantomîma berî meymûnê hebû... lêpokiya ku meymûn dike artîstên xwedî hunerên mezin nikare bike... Bi vê yekê mirov dikare bibêje ku pantomîma hunerekî pirr kevnare ye. Helbet ew li Yewnanîstanê bi pêşketibû. Ne dûre ku ji ber vê yekê Yewnanîstan dikirin welatê pantomîma. Paşê li Italya û li Ewrûpa belav bû her wiha jî wê ciyê li rojhilatê jî girtibû. Ew yek li nik me kurdan jî hebû. Bi kurdî jê re dibêjin lêpok.

- Li Sovyeta berê ev janîrê ha ne gelekî pêşketîbû. Gelo ji ber çibû?

Di qonaxekê de li Ewrûpa û li Yekîtiya Sovyetê ev janîr ciyê guhdariyê bû... Tevî ku serkarên dewletê hez ji vî janîrî nedikirin. Lîstika bi senaryo dihate fêmkirin û ku dijî sîstemê bihata gotin, rê li ber digirtin. Lê pantomîma rengekî ji rengê hunerê ye, ku astengiyê zimên jê re nînin. Dibe ji ber vê yekê serkarên dewletê  jê hez nedikirin. Loma jî dema Sovyeta berê nedihiştin ku şanoya Mîrxultiya di vî warî de bidome.

 - Tê wê menê ku  pantomîma bêjeya veşartî ya di bin bêjeya ku tê gotin?

Na,  artîst pêla lîstika xwe dike, dixwaze tabîra êşa nava kesê ku bi rola wî radibe derxîne derve.

- Bi vê yekê, dibe ew li hemberî hinekan, an jî dijî hine diyardeyan rabe...

Helbet, ew dikare tabîra vê yekê jî bike. Lê bi cewherê xwe, pantomîma diyarkirina nehêniyên însan e. Xwiyakirina hisiyeta mirov, bi rêya lêpoktiyê barekî giran e û pirr aloz e. Ji bo vê yekê hunerekî mezin ji artistan tê xwestin.

- Hûn çawa artistan ji bo vî janirî dipejirînin?

Di vî janirî da gava herî girîng bijartina artistan e. Heger rejîsor bikaribe ji sedî pênc kesan bijêre wê gelekî baş be... Ji rewiştên artsîstan ez dêna xwe didim hostetiya wan û pehlewanî li nik min dereceya duyemîn e. 

- Mebesta we bi hostetiyê çi ye?

Bi xwe ez meyildarê pantomîma diramî me... Ji ber vê yekê gerek nermiya laş bibe gotina tabîrî ev jî tenê artîstên xwedî huner dikare bike.

- We got ku, vê carê ji bo xwe, ji bo şanoya kurdan bixebitim. Gelo hên ê ji çi dest pê bikin?

Ez ê ji gava herî aloz û çetîn dest pê bikim, ew jî bijartina artîstan e. Hûn pê dizanin temenê min ne hindik e, ez pêncî û çar salî me û di vî temenî de ji sifirê destpêkirin ne karekî hêsan e, lê pêwist e ev neqeb derbas bibin... Bi xwe ez meyildarê karê zehmet û aloz im. Di nerîna min de karê sivik fikra sivik bi xwe re tîne. Wek rejîsor ez dixwazim careke din, xwe îmtîhan bikim.

- Wê tema li ser çi be?

Niha ez li ser temayê nafikirim. Berî her tiştî ez artîstan amade bikim û li gora îmkanên wan, ez ê tema xwe bipejirînim.

- Û gotina we ya dawî?

Asoyek fireh ji bo rojnameya we û hêviya min ya mezin heye dê şanoya kurdî bête damezirandin. Ez dizanim îsal sala Ehmedê Xanî ye û ez gelekî dixwazim ku senaryoyeke di derbarê xebat û jiyana wî de, bête nivîsandin. Min gelekî dixwest ku bi piyesekê li ser Ehmedê Xanî, min dest bi xebata xwe bikira.

- De bila hêvî û planên we bi cih bibin!

Spas.